KIBRIS TÜRK TOPLUMUNDA İLK KULÜPLER

Ahmet An

Kıbrıslı Türklerin geçmişi hakkında bize çok değerli bilgiler veren Avukat Fadıl Niyazi Korkut[1], 1963 sonrasındaki dönemde kaleme aldığı ve ancak 2000 yılında Harid Fedai ve Haşim Altan tarafından yayımlanan “Hatıralar”ında, Kıbrıs Türk toplumunda ilk kulüpler konusunda bize çok değerli bazı bilgiler vermektedir.[2]

İTİMAD KIRAATHANESİ

Korkut, şöyle demektedir:

“Bizim çocukluğumuzda Osmanlı-Rus seferinde Alaylı Kolağası olarak askeri hizmet gördükten sonra vatanı olan Kıbrıs’a dönmüş olan (sonradan liseye evini vakfeden) İrik Derviş Efendi’nin[3], himmet ve delâletiyle Lefkoşa’da İtimad Kıraathanesi adı altında, pek muntazam ve geniş aboneli bir toplanma yeri vardı. Bu kıraathane şimdiki Dedezade Hanı’nın olduğu yerde idi. Ve işgalin (1878’deki İngiliz işgalinin-A.An) ilk zamanlarında en iyi bir müessese olarak birkaç yıl devam etmişti. Fakat Derviş Efendi’yi çekemeyenlerin bozgunculuğu yüzünden üyelerin çoğu dağılmış ve ondan sonra Eski Polis denilen Hacı Rifat Efendi Konağında (şimdiki Mısırlıoğlu Apartmanı’nın olduğu yerde) kısa bir müddet daha devam ettikten sonra kapanmıştır.”[4]

OSMANLI KIRAATHANESİ

            Fadıl Bey’in sözünü ettiği[5] ikinci kuruluş, “Kıraathane-i Osmani”, yani Osmanlı Kıraathanesi’dir. O sıralarda Mısır’daki görevinde hizmet eden Beliğ Paşa’nın[6] arzusu üzerine sadece eşrafa mahsus olmak üzere (1891’de) kurulan bu kuruluşun, herhangi bir nizamnamesi ve heyet-i idaresi yoktu. Beliğ Paşa’nın gösterdiği bir kimse abone bedellerini toplar ve Kıraathane masraflarını görürdü. Korkut şöyle yazmaktadır:

“Kardeşim Raik[7], Mısır’da çıkan “Türk” gazetesine bir yazı göndermiş ve İslam dininde bazı yenilikler yapılması fikrini ileri sürmüştü.[8] Bu yazı yayımlandıktan bir müddet sonra bazı arkadaşları, Raik’i Osmanlı Kıraathanesine almak istemişlerse de, eşraf, dinsiz olduğunu söyleyerek reddetmişlerdi. Sonraları Lefkoşa’da yeni usul kulübler kurulduktan epey sonra Osmanlı Kıraathanesi [9] kulüb haline ifrağ edilmişti.” [10]

Hasan Saffet Hocalar’ın verdiği bilgiye göre, Osmanlı Kıraathanesine “Münir Beyler, Fuat Beyler, Raif Beyler, Köroğlu Mehmedaliler giderdi. Hükümetçiydi. Çok gitmedi, 10 senede kapandı.” [11]

Salahattin Ünlü ise, Osmanlı Kıraathanesi’nin, yıllarca önce kurulan Rum Kıraathanesi Kipriyagos Silogos’a karşı kurulduğunu yazmaktadır.[12] Ünlü’ye göre, Osmanlı Kıraathanesi’nin  tüzüğü ve kayıtlı üyeleri yoktu. “Adanın geleceği hakkında tedirginlik duymaya başlayan bir avuç Osmanlı aydınının ne yapacaklarını düşünmek için bir araya gelebilecekleri bir yerdi”.[13]

OSMANLI KIRAATHANESİNİN YAYIMLADIĞI GAZETELER

Osmanlı Kıraathanesinin ileri gelenlerinden biri de Tüccarbaşı Hacı Derviş’ti[14] ve çevresinde etkin bir kişiliği vardı. Kıraathane ileri gelenleri, sohbetle, dertleşmekle gidişe başkaldırmakla yeterli olamayacaklarını düşünerek, bir gazete çıkarmaya karar verdiler. Hacı Derviş bu işi üstlenerek, gazetenin imtiyazını aldı. Ama gazeteyi basacak bir matbaa yoktu. Bu amaçla önce makbuzlar hazırlandı, halktan para toplandı ve Lefkoşa’nın Türk kesimindeki Laleli semtinde Zaman Matbaası kuruldu. Haftalık olarak çıkacak olan Zaman gazetesinin ilk sayısı 25 Aralık 1891 günü yayımlandı.  

ZAMAN GAZETESİ       

            Gerçi bundan önce, Kıbrıslı Türklerin çıkardığı ilk gazete olarak, Lefkoşa’da “Saded” adında haftalık bir gazete yayımlanmıştı, ama arkasında etkin bir örgüt bulunmadığı için, dört ay sonra yayın yaşamından çekilmek zorunda kalmıştı. Leymosun’da mal müdürü olarak görev yapan Ahmet Emin Efendi’nin 1 Nisan 1889’da emekliye ayrılır ayrılmaz, Lefkoşa’da çıkarmaya başladığı “Saded” adında gazetenin ilk sayısı, 11 Temmuz 1889 tarihini taşımakta olup, 14 Kasım 1889 tarihli 16. sayısıyla yayın yaşamından çekilmişti.[15] Adada Kıbrıslı Türkler tarafından çıkarılan bu ilk gazetenin herhangi bir nüshası, ne yazık ki günümüze kadar ulaşamamıştır.[16]   

Cemaleddin Ünlü, Zaman gazetesinin ilk sayısında yer alan “Zamanın Mesleği” başlıklı yazıda yayın amaçlarının şunlar olduğunu kaydetmektedir:

1.      İngiliz sömürgeciliği ile savaşmak

2.      Ulusal bilici ayakta tutmak, anavatana güven ve bağlılığı devam ettirmek

3.      Kıbrıs sorununu yalnız Rumların bakışı açısından dünyaya duyurmayan çalışan kalabalık Rum gazeteleri ile savaşmak

4.      Enosis’e karşı durmak

5.      Dünya kamuoyundan Kıbrıs Türklerinin sesini duyurmak

6.      Türk dilini, yazı dili olarak da Adada ayakta tutmak

7.      Türk toplumunu her alanda kalkındırmak, Türk esnaf ve işçisinin haklarını korumak

8.      Türk ahlak ve eğitimine hizmet etmek

9.      Kişisel çıkarları değil, Ada Türklerinin çıkarlarını gözetmek

10.  Kimseye kin gütmemek, kimseden yana olmamak

Yazının devamında şöyle denmekteydi:

“Zaten Zaman menfaatının yarısı, Lefkoşa’da İslam toplanma yeri olan Kıraathane-i Osmani’ye ait olduğundan, idari işleri uhdesine tevdi etmiştir ki, atide gösterilen zevat-ı muhteremeden mürekkeptir: Katib-i Fahri: Faik Bey, Aza: Cemal Efendi, Aza: Asaf Bey, Aza: İrfan Bey, Aza: Asım Bey.

(...) Zaman gazetesinde bir yandan Kıbrıs ve Kıbrıslıların davaları sürdürülürken, öte yandan da Rum basınına cevaplar verilir, ama hak, hukuk, özgürlük, meşrutiyet, anayasa gibi deyimler ve sözcükler gazetede görünmeye başlar.”[17]

İSTANBUL’DAN MADDİ YARDIM TALEBİ

Mehmet Faik ve Mustafa Beyler, Zaman gazetesinin yayımlanmaya başlamasından kısa bir süre sonra, Yıldız Sarayı Başkatiplik Dairesi’ne hitaben kaleme aldıkları bir dilekçede, gazetelerine maddi yardım talep etmişlerdi. Konu ile ilgili Başkatiplik belgesinde şöyle denmekteydi:

 “Parçalanmağa ve saptırılmağa yüz tutmuş bulunan Kıbrıs müslüman halkının yeniden birlik ve beraberliğine kavuşturulması ve ulusal çıkarlarını koruma ve sahip çıkma amacıyla kurduğu ‘Kıraathane’nin çalışmalarına yardımcı olmak ve Rum gazetelerinin yayınlamakta olduğu yıkıcı ve (düşmanlık körükleyen) makalelere yanıt vermek, susturmak ve etkisiz hale getirmek üzere bir islam gazetesinin yayınlanmasının zorunluluğu karşısında atılan olumlu bir adımla ‘Zaman’ adlı gazetenin yayınlanmaya başladığına ve söz konusu gazetenin Padişahlık katına ve görüşlerine uygun olarak yayınlanacağına dair Mehmet Faik ve Mustafa adlı şahısların imzalı dilekçeleri tarafımıza ulaşmıştır. Söz konusu dilekçe tarafımızdan incelenmiş ve değerlendirilmiştir. Buna göre girişim Padişahlık katınca da olumlu karşılanarak, gazete amaçları doğrultusunda her bakımdan desteklenecektir.” [18]

İstanbul hükümetinin İçişleri Bakanı, 1892 yılı içinde konuyla ilgili şu kararı almıştı:

“Konu, padişahlık katında enine boyuna incelenmiş ve Kıbrıs Adasında Türkçe olarak yayınlanmasına başlanan Zaman gazetesinin Osmanlı İdaresi ve saltanatının çıkarlarına büyük ölçüde katkıda bulunabileceği gerçeği dikkate alınarak, söz konusu gazetenin yayınını sürekli biçimde sürdürmesini sağlamak üzere 1500 kuruş kadar bir meblağın yardım olarak verilmesi uygun görülmüş, sözü edilen meblağın matbuat kaleminden sağlanamaması nedeniyle Padişahlık katından bir yardım olarak verilmesi uygun görülmüş ve karar gereği için Saray Başkatipliği aracılığı ile ilgili mercilere duyurulmuştur.”[19]

Beria Remzi Özoran ise şunları yazmaktadır:

“Haftalık olan bu gazetenin başyazarlığı, İstanbul’dan getirtilen Muzafferüddin Galip isminde bir kimseye verildi. Gazete bir yıl kadar yayınına devam ettikten sonra Kıraathane-i Osmani idare heyeti üyeleri ile Derviş Efendi arasında ihtilaf çıkmış, bu sebeple ikinci yılda doğrudan doğruya Hacı Derviş Efendi gazeteyi çıkarmıştır.

Ancak bu zat okuyup yazması kıt olduğu için yazıları kendisi yazmaz, yazabilenlere hazırlatırdı. Gazetecilikte ısrar etmesinin sebebi Sultan Hamid’e kulluk etmekti. Esasen başından beri “Zaman”ın siyaseti, meşrutiyet ve hürriyet lehinde uyanan genç fikirleri boğmaktı!

İstanbul’da tahsilini tamamlayarak o sırada Lefkoşa’ya dönen Bodamyalızade Şevket Bey’le Ahmet Tevfik Bey de “Zaman” muharrirleri arasına alınmış ve yayınlara permi verilmişti.

Rüşdiye mektebi başöğretmeni Hafız Ziyai, Müftü Ali Rıfkı, Hakim Ata ve Hakim Hilmi Beyler de arada sırada bu gazeteye yazı gönderirlerdi.

Adana İdadisi Müdürü Ali Riza Bey, Adana valisi ile geçinemediğinden Adana’yı bırakıp Kıbrıs’a gelmiş ve Lefkoşa’da yeni açılan İdadiye müdür tayin edilmişti. O da “Zaman” gazetesine yazı yazmaya başlamış, böylece bu gazetenin seviyesi yükselmiş, bu sayede Derviş Efendi’nin ismi Yıldız’a aksetmiş, bir süre sonra da kendisine “Mir-i Miran” rütbesi ihsan edilmişti. Böylece Hacı Derviş Efendi, Derviş Paşa olmuştu.(1894-A.An [20])

Ancak Derviş Paşa’nın kültürü, rütbesiyle birlikte artmadığı için gazetesinde çıkan yazıları kontrol edemiyor, yetkili makamların hoşuna gitmeyecek makaleleri sansürden geçiremiyordu. Nitekim yazarlardan bazıları Dahiliye Nazırı Memduh Paşa’nın, bazıları da Adana Valisi Bahri Paşa’nın aleyhine yazdıkları halde, Derviş Paşa hiç sesini çıkarmıyor, bunların bir gün kendisine zararı dokunabileceğini hesaplayamıyordu.

Nihayet “Zaman”ın olumsuz neşriyatı Memduh Paşa’yı kızdırdı, Derviş Paşa, Sultana şikayet edildi ve paşalığı geri alındı. Bu duruma çok üzülen Derviş Paşa Efendi gazeteyi, dokuzuncu yılında kapattı. Gazetenin (2 Eylül 1900 tarihli- A.An) son sayısı 423 numaralı idi.”[21]

YENİ ZAMAN GAZETESİ

 Paşalıktan azledilen Hacı Derviş Efendi’nin padişah korkusu ile Zaman gazetesinin Jön Türk yanlısı sevilen yazarlarının makalelerinin içeriğine karışmaya başlamıştı. Bu karışmalar Osmanlı Kıraathanesinde büyük huzursuzlukların çıkmasına neden oldu. Bunun üzerine bu yazarlar Zaman gazetesinden ayrılarak, “Yeni Zaman” adında yeni bir gazete çıkarmaya başladılar.

Beria Remzi Özoran, “Kıbrıs’ta Türk Gazeteciliği” başlıklı makalesinde, bu gazete ile ilgili olarak bize şu bilgileri vermektedir:

“YENİ ZAMAN: İlk sayısı 22.8.1892’de basılan bu gazete Kıraathane-i Osmani tarafından yayınlanıyordu. Sahibi Kûfizade Asaf Bey[22] idi. Bu gazetenin sloganı da “Millet-i İslamiyenin maarifine hizmet etmek” ve zamanın padişahına sadakat göstermekti. Yazarları Muzafferüddin Galip ve Faik Beylerdi.”[23]

Özoran, “Kıbrıs’ta çıkan ilk Türkçe Gazeteler” başlıklı makalesinde, Yeni Zaman’la ilgili olarak şu bilgileri vermektedir:

“Bu gazetenin mesleği, “Millet-i İslamiyenin maarifine ve ahlâkına hizmet etmek” gayesini güdecekti. Gazetenin idaresile görevlendirilen Kıraathane-i Osmani yönetim kurulu üyeleri, gazetenin ilk sayısında bu şekilde ilan edilmişti: Muhasebeci: İzzetlû Sadık Efendi, Aza: İzzetlû Abdullah Efendi, Kâtib-ı Fahri: Rif’atlu Mehmet Faik Bey: Sahib-i imtiyaz ve Sandık Emini: Rif’atlu Asaf Bey, Aza: Rif’atlu Asım Bey, Mehmet Arif Efendi, Bekir Efendi-zade Rif’atlu Nazım Efendi” Muzafferüddin Galip Bey de Başmuharrirlik görevini üzerine almıştı.

Bu arada Etniki Eteriyacıların adada çıkardıkları gazete sayısı yediyi bulmuştu. Kıbrıs Rumlarının beyinlerini yıkamak ve dış dünyaya Kıbrıs halkını Yunanistan’a bağlı bir Elen toplumundan ibaret göstermek gayreti içinde bulunan bu gazeteler, kısa ömürlü Sadet’ten sonra bir Türk kulübünün desteğile Zaman’ın çıkmasını hazmedememişler ve “Bu gazete ancak altı ay yaşar” kehanetini savurarak, duygularını açığa vurmuşlardı. Yeni Zaman, ilk sayısında, Rum meslektaşlarının bu kehanetini okurlara hatırlatmakta ve adada ikinci Türkçe gazete olarak uzun süre tutunmak azmini belirtmekte idi.

Pazartesi günleri çıkan bu haftalık gazete, Kıbrıs Türkünün dileklerini dile getirmekle kalmıyor, faydalı yazıları ile ona her alanda bilgi veriyor, yol gösteriyordu. Namık Kemal’den feyzalmış olan ve Osmanlı Devletinin bir memuru sifatile Kıbrıs dışında görev yaptığı yerlerde tecrübe ve hayat görüşünü genişleten Kaytazzade Nazım Efendi[24]; çeşitli konulardaki yazıları, denemeleri, tercümeleri, şiir ve romanlarile gazetenin değerini artırıyordu. Başyazar Muzafferrüddin Galip Bey, o yıl Eylül sonlarında İstanbul’a döndükten sonra da gazete değerli yayınlarını devam ettirebilmiştir. Başyazarlığı üzerine alan yazı kurulu üyelerinden Faik Bey, Muzafferüddin Galip Bey’in boşluğunu doldurmaya azimli idi. Bu boşluk şüphesiz ki büyüktü, zira Galip Bey yalnız makale-i mahsusa (başmakale) kaleme almak ve gazeteye girecek yazıları gözden geçirerek sıraya koymakla kalmıyor; aynı zamanda fıkraları, hikayeleri, şiirleri, hatta bir tefrika romanı ile Yeni Zaman’ı zenginleştiriyordu.

Yeni başyazar ve diğer yazarlar, bu boşluğu doldurmayı başardılar. Galip Bey’in ayrılışından sonra çıkan ilk sayıda bu başarı göze çarpıyor, ayrıca Foni dis Gipru adındaki Rumca gazetenin, gazetecilik mesleğile hiç bağdaşmayan bir yorumu ibretle okunuyordu. Yeni Zaman’ın sütunlarına aktardığı bu yorum şöyle idi: “Muzafferüddin Galip Bey gittikten sonra Yeni Zaman artık kapanır. Meğer ki Konstantinopol’den bir başka yazar getirtilsin.” Etniki Eteriyacıların duygularını yansıtan bu yorum, gerçekten ibretli ve o ölçüde uyarıcı idi. Türk aydınlar, özellikle Kaytazzade Nazım Bey, İstanbul’dan başyazar getirtmeden gazeteyi yaşattılar. Artık Kıbrıs’ta Türk gazeteciliği bir varlıktı; Türk toplumunun dili, gözü ve kulağı olan bu varlık, yıldan yıla kuvvetlenecek; her türlü zorluklara ve tehlikelere göğüs germek pahasına görevini yapacaktı.” [25]

  Nitekim Yeni Zaman gazetesi, o yıllarda yayımlanmakta olan Kıbrıs Rum gazetesi “Foni dis Gipru”nun 10 Ocak 1893 tarihli sayısında başlattığı Enosis (adanın Yunanistan’a bağlanması) kampanyasına karşı çıkması ile anılmaktadır. Kavanin Meclisi’nin Rum üyelerinden Avukat Yorgo Şagalli’ye göre, Kıbrıs anlaşmaları gereğince Osmanlı devletine ödenmek üzere, İngilizler tarafından ada halkından toplanan vergiler, çok ağırdır ve bunlardan kurtulmanın tek yolu, enosis’tir. Şagalli’nin bu konuda hazırladığı bir konferansın verilmesi, Kibriyagos Silogos adlı Rum kıraathanesine ait tüzüğün 42. maddesine aykırı olduğu için engellenmişti.

 “Foni tis Gipru” gazetesinin sütünlarında yer alan konu ile ilgili haber, mektup ve makaleleri aktaran Yeni Zaman gazetesinin 16 Ocak 1893 tarihli nüshasında, bu tür yayınların herhangi bir endişe doğurmayıp, önemsiz addedildiği belirtilmekte, ama hükümetin yine de bu tür yayınları önlemesi talep edilmekteydi. 30 Ocak 1893 tarihli Yeni Zaman’da ise, Kıbrıs adasının İngiltere tarafından emaneten ve geçici olarak yönetilmekte olduğu anımsatılmakta ve enosis için Kıbrıslı Hristiyan vatandaşlar tarafından yapılan gösterilerle enosisin gerçekleşeceğini ümit etmelerinin boşuna olduğu kaydedilmekteydi.”[26]

“Faik Bey bir aralık Memduh Paşa aleyhine yazmaya başlamış, sonra günün birinde Kıbrıs’tan ayrılarak İstanbul’a gitmiş, bir daha da geri dönmemişti. Onun ayrılması üzerine “Yeni Zaman” da kapanmıştı. Gazetenin (27 Şubat 1893 tarihli-A.An) son nüshasının sayısı 28 idi.”[27]

  

KIBRIS GAZETESİ

Kûfizade Asaf Bey, “Yeni Zaman”ın kapanması üzerine, bir hafta içinde kendi namına “Kıbrıs” gazetesini çıkarmak için hükümetten izin almış ve 6 Mart 1893’te gazetesinin ilk sayısını yayınlamıştı. Gazetenin yönetim yeri, “Kıbrıs Ceziresinde Lefkoşa şehrinde Mahkeme-i Şeriye pişgahında Osmanlı Kıraathanesi Matbaası” olarak verilmekteydi.

Kıbrıs gazetesinin 28 Aralık 1896 tarihli (Sayı:225) nüshasında yer alan bir makalede, Zaman gazetesinin sahibi Hacı Derviş Efendi ile olan görüş ayrılıkları ile ilgili olarak şunlar yazılmaktadır:

“Zaman gazetesi müdürünün hâl ve iktidarı bu veçhile malum olduktan sonra bir de mezkur gazetenin ne yolda meydana çıktığını bildirelim:

Kıbrıs’ta henüz bir Osmanlı gazetesi yok iken, milli ve vatani menfaatlarımızın muhafazası ve islami birliğin bekasını temin maksadı ile kurulup açılan, Kıraathane azaları tarafından, harfler ve gerekli aletlerin celbiyle ilk defa olarak Zaman nâmında bir gazete neşrine muvaffak olunmuştur. O sırada ayak işlerini görebilecek birinin sahib-i imtiyaz tayin olunması lazım geldi. Biz de o vakit şimdiki Zaman sahib-i imtiyazını tayin etmiştik. Aradan bir müddet geçtikten sonra bize cibiliyetini göstermeye başladığından, kendisini azletmiştik. Bu azl üzerine cehalet yüzünden, güya bu yoldaki devamımıza bir engel olmak üzere Zaman nâmıyla verilen imtiyazı gasbetti. Yalnız namı değil, perde altı icraatı vasıtasıyla o nâma tevcih ve rabdolunan menfaatı da zabteyledi. Gerçi o nâm ile menfaatın Kıraathane, yani cemiyet-i islâmiye için geri alınmasına çalışılmış ise de, ne faide ki, o zaman muvaffakiyet hasıl olamamıştı. Bunlar, kendi aklı ile icra olunsaydı -hamiyete aykırı olmakla beraber- bravo derdik. Halbuki daha kesin olarak elde edilen bilgilerden anlaşıldığına nazaran kendileri için de pay ayıran kışkırtıcıların eser-i şeytaneti idi.    

Zaman nâmı bizden gasbolunduktan sonra, biz de vatana olan hizmetimizden geri kalmamak için önce Yeni Zaman ve sonra Kıbrıs nâmıyla, gazetemizi devam ettirdik. Aradan bir çok vakit geçtikten sonra, gasbedilen Zaman nâmı iğrenç hatırlatır olmuştu.

Heyhat!… Hemen bir nüshası görülmemiştir ki, ada’nız müslüman halkının kendi taraftarından mâda, bütün başta bulunanlarına ve hükümetin İslâm memurlarına karşı birer suretle kötülük dolu makalelerden hâli bulunsun. Mamafih yolunu değiştirir veyahut yol değiştirir veyahut yol değiştirilir zannıyla sükut ettik.

Halbuki gittikçe tecavüzlerini artırdı. Mektep görmemiş veyahut mektepten girdiği gibi çıkmış, âlemi tahkirden başka bir haslete mazhar olmamış böyle bir adamla, mantık ve münazara usulu dairesinde tartışmaya devam etmek beyhude olacağından okuyucularımızı bir daha bu yolda işgal etmemek için Evkaf ve gerek gazetemiz ve gerek sâir zevat haklarında neşrettiği uydurma şeyleri, mazur olduğuna hamlederek birer birer tekzip etmek ve çürütmekten sarf-ı nazar ederiz…”[28]

Yine Beria R.Özoran’dan aktaralım:

“Başlangıçta “Zaman” gazetesi gibi devrin padişahına sadakat göstermek prensibini güden bu gazete, sonradan Jön Türk hareketini benimsemiş ve halkı bu yönden etkilemiştir. Jön Türk taraftarlariyle onlara karşı olanlar arasındaki ayrılığın günden güne şiddetlenmesi üzerine zamanın müftüsü Ali Rıfkı Efendi bir beyanname yayınlayarak, çarpışan bu iki akımın taraftarlarını uzlaştırmak istemişse de eski ve yeni fikirlerin uzlaşması mümkün olmamış, ondan sonraki yıllarda da sürüp gitmiştir.

1898 yılına kadar yayınına devam eden Kıbrıs gazetesi, o yıl günün birinde ansızın kapanmıştır. Kûfizade Asaf Bey’in, Dahiliye Nazırı Memduh Paşa ile muhabere ettiği ve gazetesini Nazırın isteği üzerine kapattığı, hatta bu itaatine karşılık kendisine 500 kuruş aylık tahsisat bağlandığı ve Meşrutiyetin ilanına yani 1908 yılına kadar bu tahsisatı muntazaman aldığı kendisine yakın bir kimseden öğrenilmiştir. (Bu bilgiyi Asaf Bey’in bir yakını, “Söz” gazetesi sahip ve başyazarı Remzi Okan’a şifahen vermiş, Remzi Okan da bu konudaki yazı serisinde (Söz, 23 Temmuz-17 Ağustos 1933 - A.An) kaynağın ismini vermeden bilgiyi okurlarına aktarmıştır.)”[29]

BİR BAŞKA JÖN TÜRK: AHMET TEVFİK EFENDİ

Rodos adası doğumlu olduğu söylenen Ahmet Tevfik Efendi, bir süre İstanbul’da eğitim gördükten sonra Kıbrıs’a gelmiş ve Hacı Derviş Efendi’nin 25 Aralık 1891’de çıkarmaya başladığı Zaman gazetesinde gazeteciliğe başlamıştı. Hacı Derviş Efendi ile anlaşmazlığa düşen Ahmet Tevfik Efendi, “Zaman” gazetesinden ayrılarak, kendi adına ve 27 Kasım 1896’da ilk sayısı yayımlanan “Kokonoz” adlı 15 günlük bir mizah gazetesi çıkarmaya başlamıştı.

Şükrü Hanioğlu’nun kaydettiğine göre, Kokonoz gazetesinin, 100’den fazla abonesi vardı ve Müftü’nün Jön Türk karşıtı kampanyasını hicvediyordu.[30]

Yıldız Sarayı Hümayunu Baş Kitabet Dairesi tarafından kaleme alınan 10 Ağustos 1897 tarihli bir “İrade-i Hususiye”ye göre, “Kıbrıs’ta tab olunan Kokonoz nam Türkçe gazetenin tahdiş-i ezhanı mucip neşriyatta bulunmasına mebni Memalik-i Şahaneye men’-i idhali için”  İçişleri, Gümrük, Zaptiye ve Posta ve Telgraf Bakanlıklarına birer yazı gönderilmiştir.[31]

Nitekim Kokonoz, 22. sayısından sonra yayınına son verip, bundan sonra 17 Eylül 1897’de “Akbaba” adıyla çıkmaya başladı. Akbaba’nın Kokonoz’dan farkı, Jön Türk hareketine destek olması ve Sultan Abdülhamit’i açıkça eleştirmesiydi. Bu yüzden “Akbaba”nın abone sayısı azalmış, sahibi Tevfik Efendi sıkıntıya düşmüştü. Üstelik Abdülhamit kendisini idama mahkum ettirmiş, böylece Türkiye’ye girmesi imkanını ortadan kaldırmıştı.

Akbaba, 19 Ağustos 1898’de çıkan 23. sayısından sonra yayınını durdurdu. Zulüm ve haksızlık karşısında isyan eden her insan gibi Ahmet Tevfik Efendi de Sultan’ın kendisine reva gördüğü ağır cezalar karşısında çelikleşmiş bir irade ile direnmiş, bir çok zorlukları yenerek ve engelleri aşarak iki yıl sonra “Mir’at-ı Zaman” gazetesini tesise muvaffak olmuştur.

“MİR’AT-I ZAMAN: İlk sayısı 3.3.1900 tarihinde çıkan bu gazete, “Kokonoz” ve “Akbaba”nın aksine ciddi bir gazete idi, mizah gazetesi değildi. Haftada bir yayınlanıyor ve Jön Türklerin sözcülüğünü yapıyordu. Ahmet Tevfik Efendi’nin bir matbaa kuracak kadar parası olmadığı için ancak bir kaç kilo harf alabilmişti. Bunları kendisi dizer, bunların üzerine de ağır bir mermerle basarak gazetesini tabederdi. Gazetesinin ilk dört sayısını böyle taş basma olarak çıkarabilen Tevfik Efendi, yayıma bir süre ara vermek zorunda kalmış, fakat 27.4.1901’de tekrar neşriyata başlamıştır.

Bu tarihten sonra gazete muntazaman çıkıyor, meşhur Vizeli Hoca Rıza Efendi[32] ile İzmirli Saffet Bey’in yazılariyle değeri ve önemi artıyordu. Gerçekten Hoca Rıza Efendi’nin siyasi makaleleri, Tevfik Efendi’nin de edebi yazıları Kıbrıs Türklerini, özellikle gençleri coşturacak kadar ateşli idi.

Ancak heyecanları körükleyen bu neşriyat yüzünden bir çok muhalif kazanan gazete, 25.11.1901 tarihinden sonra bir süre yayınlanmamış, ancak 16.6.1902’de tekrar çıkmaya başlamıştır. Çetin zorluklara göğüs germek zorunda olan gazete arada sırada böyle aralıklarla 11.4.1910 tarihine kadar devam etmiş, o tarihte çıkan 367. sayısından sonra artık yayınlanamamıştır.” [33]

FERYAD GAZETESİ

İlk sayısı 11 Aralık 1899’da, Hocazade Osman Enveri Efendi tarafından yayımlanan “Feryad” adlı onbeş günlük bir gazetenin başyazarı, İsmail Fethi adlı bir Jön Türktü. Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Kıbrıs şubesi adına yayın yapan bu gazetenin, merkez tarafından yayımlanan risaleleri tefrika ettiğini kaydedilmiştir.[34] Ama ancak dört sayı çıkabilmiş ve ardından Osmanlı hükümetinin işareti üzerine yayını durdurulmuş ve sahibine ayda 300 kuruş tahsisat bağlanmıştı.[35]

Jön Türkler tarafından 4 Şubat 1902’de Paris’te toplanan ilk kongreye, Kıbrıs’tan da delegelerin katıldığından söz edilmektedir.[36]

TÜRK TEAVÜN CEMİYETİ

Matbaacı M.Akif, istibdatın son günlerinde (1908) Kıbrıs’ta, Hafız Ahmet Raik, Mustafa Naim ve Fadıl Niyazi Beyler tarafından “Türk Teavün (Yardımlaşma) Cemiyeti” adında bir derneğin kurulduğundan söz etmektedir. Akif, Selahi Beyaz Ahmet adındaki bir Lefkoşa Tapu Dairesi memurunun, Türk Teavün Cemiyeti’ne bağlı “Türk Sahnesi”nde 1914 yılına kadar birçok temsillerde rol aldığını yazmaktadır. Debbağ Mehmet Salih Efendi de, Türk Teavün Derneği’nin emektarlarından olup, burada sahneye ilk çıkan gençler arasındaydı.[37]

FADIL NİYAZİ ANLATIYOR

Burada dikkat edilmesi gereken husus, İngiliz yönetimi altındaki Osmanlı yurttaşları olan Kıbrıslı Müslümanlar tarafından ilk kez “Türk” adı ile bir derneğin kurulmuş olmasıdır. Fadıl Niyazi ise Birlik gazetesinde, Türk Teavün Cemiyeti ile ilgili olarak şu bilgileri vermektedir:

            “1908 senesinde “Hürriyet”ten sonra Lefkoşa’da bir “Türk Teavün Cemiyeti” kuruldu. Bu cemiyetin üyeleri özel evlerde toplanıyorlar ve ülkeye hizmet etmek çarelerini düşünüyorlardı. Bu sırada Lefkoşa İnas Mektebi (Kız Okulu) yararına birkaç tiyatro yaptılar ve bugün okulda bulunan makine, tezgah ve saireyi hediye ettiler. Cemiyet 1909 senesinde “Terakki Kulübü”nü açtı ve kulübü Cemiyetin merkezi yaptı, daha önceki kültürel etkinliklerini sürdürdü. Fakat çok geçmeden kulübün bilmem hangi sebeplerden dolayı üyeleri arasında particilik girdi. O vakte kadar parti işlerinde yansız kalan Cemiyet ve Kulüp, içten içe kaynamağa başladı ve bu hal “Terakki Kulübü”nün kurulmasıyla sonuçlandı. Her iki kulüp birbirini rakip görerek etkinliklerini sürdürüyordu. Etkilerinin semerelerini artık Ada dışına da yaymaya başladılar.”[38]

            Mir’at-ı Zaman gazetesinin 15 Kasım 1909 tarihli (Sayı:351) nüshasında belirtildiğine göre, bir yıl önce Lefkoşa’da kurulan Türk Teavün Cemiyeti’nin Leymosun şubesi oluşturulmuş ve Leymosun Türk okulları yararına, Namık Kemal’in Gülnihal adlı oyununun sahnelenmesi için çalışmalar sürdürülmekteydi.[39]

İSKELE’DEKİ AHRAR KIRAATHANESİ

            Mir’at-ı Zaman gazetesinin 1 ve 15 Mart 1909 tarihli (Sayı:321 ve 323) nüshalarından öğrendiğimize göre, Tuzla İskelesinde Ahrar Kıraathanesi efendileri tarafından tertib edilen “Jön Türk” nam tiyatro oyunu, 6 Mart Cumartesi akşamı İskele’de Karavyodi Tiyatrohanesinde seyircilere sunulmuştu.

            İskele ve Tuzla İnas Mekteplerinin yararına ve Ahrar (hür, serbest olanlar) Kıraathanesi’nin öncülüğünde, İskele ve Tuzla gençleri tarafından sahneye konan bu oyuna, onca Türk geldiği halde, yine de Rumlar çoğunluktaydı. Bu müslüman-hristiyan yakınlığı, “hürriyetin ilanı”ndan sonra İmparatorluğun her yanında ortaya çıkan durumdan kaynaklanmaktaydı. İngilizlerle bazı Rumlar, tiyatroya eşleriyle birlikte gelmişlerdi ve onlara saygı gereği ön sıralara oturtulmuşlardı. Oyunun baş kadın oyuncusu da Ermeni Sananyan Hanım idi.[40]  

            1908 yılında Lefkoşa’da[41] olduğu gibi, İskele’de[42] ve Mağusa’da[43] da Osmanlı Kıraathanelerinin bulunduğu yine Mir’at-ı Zaman gazetesinde kaydedilmektedir.

TERAKKİ KULÜBÜ KURULUYOR

            2. Meşrutiyetin ilanı üzerine Kıbrıslı müslümanların aydınları Kıraathane-i Osmani’de bir eğlence tertip etmiş ve toplar atmışlardı.[44]

Fadıl Niyazi Bey, Birlik gazetesinde verdiği bilgilerden farklı olarak daha sonra kaleme aldığı “Hatıralar”ında şu bilgileri vermektedir:

            “(1908’de Türkiye’de) Hürriyet ilan edildiği haberi Kıbrıs’a geldiği günün akşamı, içlerinde benim gibi hükümet memurları bulunduğu halde, gençlik, Namık Kemal’in “Amalimiz efkarımız ikbal-i vatandır” manzumesini yüksek sesle okuyarak, sokakları dolaşıyorduk. O güne kadar Abdülhamit’in türküsünü çağıran kimseler bizim türkümüze katıldılar. Ama ertesi gün bütün Kıbrıs halkının Meşrutiyetçi olduğunu gördük. Meşrutiyetten sonra Türkiye’de siyasi kulüpler kurulduğunu gördükten sonra Türk Teavün Derneği’nde kayıtlı olan üyeler, kardeşim Raik ve öğretmen Niyazi Efendi[45] beni de içlerine alarak yeni usul bir kulüb kurmaya karar verdiler ve böylelikle 1908 yılı içerisinde “Terakki Kulübü” adı altında ilk kulübü tesis ettik. Bu kulüb Mecidiye Sokağı’nda, şimdi Salim Aziz’in evi olan binada açılmıştı. Türk Teavün Derneği dışında bulunan gençlerden bir çoğu bu kulübe iştirak ettiler. Bu kulübün sekreterliğine kardeşim Raik seçildi. (Şevki Işın da, Terakki Derneği’nin kurucuları arasındaydı ve daha sonra Terakki ve Hürriyet Derneklerinin birleşmesinde etkili oldu. [46])

TERAKKİ KULÜBÜ’NÜN ETKİNLİKLERİ

Mir’at-ı Zaman gazetesi, 26 Temmuz 1909 tarihli nüshasında (Sayı:342) yer alan “Lefkoşa’da Özgürlük Şenliği” başlıklı bir haberinde,  23 Temmuz 1908’in birinci yıldönümünün kutlanması ile ilgili etkinliklere değinmekte ve şöyle yazmaktaydı:

“Erkli ve yetenekli gençlerimizin vatan sevgisinden doğan gayretle geçen yıl açılan ‘Terakki Kulübü’ dahi çok mükemmel ve görkemli şenlikler yaparak, yurtseverliklerini göstermişlerdir.

‘Terakki Kulübü’ içten ve dıştan birçok kandiller, bayraklar ve dallarla süslenmiş ve getirtilen polis bandosu geç vakitlere kadar burada milli havalar çalarak herkesi eğlendirdiği gibi oradakiler türlü tatlı ve buzlu içeceklerle ağırlandılar.”[47]

Ahmet Raik Bey’in “Eski Şeyler” adlı kitabına aldığı “Nutuk”larından ilki (sayfa 60), Hürriyet’in İlanı’nın 1. yıldönümünde 23 Temmuz 1909 akşamı Lefkoşa’daki Terakki Kulübünde yaptığı konuşma olup, ikincisinde de,  21 Ağustos 1909 günü akşamı Terakki Kulübü’nün ilk etkinliği olarak hazırlanan “müsamere-i edebiye”de yaptığı konuşmadır. Sonuncu konuşmada  şöyle demekteydi:

“Terakki Kulübü henüz yeni tesis olunduğundan ilk müsameremiz münasebetiyle kulübümüzün maksad-ı tesisi, aza-yı müessisenin hedef-i amali hakkında bir miktar tafsilat ita etmekliğime müsaade buyurmanızı istirham ederim. Kulübümüze Terakki ismi tesadüfi verilmiş değildir. Nizamname-i Esasiye’mizin ikinci maddesinde şu cümleleri görüyorsunuz: “Terakki Kulübünün maksad-ı te’sisi, Cemaatimiz arasında terakkiyat-ı fikriyenin neşr ve ta’mimine hadim olmak, tenvir ve tenevvüre (aydınlatma ve aydınlanmaya) sarf-ı mesai etmektir.”[48]

Raik Bey, konuşmasının devamında, o günlerin havasını da şöyle yansıtmaktaydı:

“Teessüf olunur ki bu davet bizi ikaz edemedi. Çünkü bu Ada üzerinde inkılab-ı millimizi matlup olduğu (istendiği) derecede ikaz edemedi. Biz inkılab-ı Milli’nin bu Adamızda arzu olunduğu derecede bir tesir ifa edemediğini görüyoruz. Halimize terekkiye (ilerlemeye) doğru henüz nazara çarpacak bir hareket-i zindegi (hareket canlılığı) meşhud olamıyor (görülmüyor). Fakat kaybedecek zamanımız kalmadı. Uyanmak, terakkiye, tekamüle çalışmak vaktidir. Yaşamaya layık olmak için birleşelim, çalışalım kardaşlar.”[49]

            Fadıl Bey’in “Hatıralar”ından devam edelim:

            “Evkafçılar, gençlerin bir araya toplanmasını iyi gözle görmediler. Çünkü bu kulüpte toplanmış olan gençliğin hemen hepsi Evkaf siyasetinin aleyhinde idiler. Onun için Evkafçılar bu birliği parçalamayı veyahut Evkafa doğru yöneltmeyi düşünmüş olacaklar ki, günün birinde büyük kardeşim Cemal’i[50] kulübe teklif ettiler. Bu teklif kulübün içinde bomba gibi patladı. Bu teklif karşısında sekreter Raik, müşkil bir duruma düştü. Bir taraftan kulübün ekserisi, Evkafçı damgası vurulduğu için Cemal’in aleyhinde idiler.  Bir taraftan, Evkaf meselesinde bitaraf olduğu için, aynı zamanda kardeşine karşı olan zaafı dolayısıyle Cemal’in kulübe kabul olunmasını istiyordu. Ve o sıralarda Raik demek, kulüb demekti. Onun için Cemal ufak bir ekseriyetle kulübe kabul edildi. Fakat bu seçim dolayısıyle üyeler arasındaki birlik bozuldu ve iki hizbe ayrıldılar. Evkafçılar bu durumu kendi leyhlerine döndürmeğe başladılar ve bu defa Cemal’den daha koyu Evkafçı olan Küfizade Asaf Bey’e [51]  teklif edildi. Ve o da ufak bir ekseriyetle kabul edildi. Bunu daha başka Evkafçılar ve en nihayet bizzat Evkaf Murahhasısı İrfan Bey[52] takip etti. İrfan Bey kulübe kabul olunduktan sonra, kulüpteki bazı Evkafçı üyeler, İrfan Bey’in diktesi üzerine üyelerin evlerini dolaştılar ve kulübün lağvı için imza topladılar ve ekseriyeti temin ettiler. Bu imzaların başında İrfan Bey’in imzası bulunuyordu. Ertesi gün kulübün kapısını kapattılar ve eşyasını Saray Meydanı’nda açık artırma ile satışa çıkardılar. Evkafçılardan bir kişi bütün eşyayı satın aldı ve lağv listesini imzalayıp üyelerle Terakki Kulübü’nü tekrar açtılar. Bu suretle tekrar kurulan kulüp, tamamıyle değilse bile, şekil itibarıyle “Evkafçı Kulübü” haline girdi.

HÜRRİYET KULÜBÜ

Raik, şahsen Evkafçı olmamakla beraber, son seçimlerde muhalif tarafın kendisine karşı gösterdiği şiddet politikasından gücenik olduğu için, yeniden kurulan kulübü kendisi için daha dost bir muhit olarak tercih etti. Ben ve nice daha bazı gençler hiçbir zaman Evkafçı olmadığımız halde kendi elimizle kurmuş olduğumuz kulüpten ayrılamadık ve daha doğrusu Raik’e muhalif olan kimselerin arasına katılamadık. Terakki Kulübü lağv edildikten sonra dışarıda kalan muhalefet, Hürriyet Kulübü adı altında başka bir kulüp açtılar.”[53]

Mir’at-ı Zaman gazetesi de 20 Eylül 1909 tarihli nüshasında bu haberi şöyle vermekteydi:

“Hürriyet Kulübü - Bu kere tüccar, ketebe ve esnaftan müteşekkil bir heyet-i  İslamiye tarafından Hürriyet namı altında bir kulüb güşad edilmiş olduğundan “Malumatımıza nazaran menfaati Kulübe, zararı sahibine aid olmak üzere Bektaşzade Tevfik Efendi tarafından bir de gazete imtiyazı alınmak için Canib-i Vilayet’e lazım gelen istid’a takdim kılınmıştır.”

3 Ekim 1909 tarihli (Sayı:348) Kıbrıs gazetesinde yer alan bir haberde ise, Hürriyet Kulübü üyelerinin, Donanmaya destek olmak üzere Lefkoşa’da Babadobullo Tiyatrohanesinde tiyatro sahnelemek üzere, provalara başladıklarını duyurulmaktaydı.[54]

HÜRRİYET VE TERAKKİ KULÜBÜ

Fadıl Bey’in “Hatıralar”ından aktarmayı sürdürüyoruz:

“Bu iki kulüp bir yıl kadar birbirine karşı hasmane harekette bulunmuş ise de, her iki kulübün mutedil düşünceli üyeleri, muhalif Evkafçıları dışarda bırakmak üzere, tekrar birleştirmeyi kabul etmeği başardılar. Raik kendi şerefine karşı hakaret saydığı için bu fikri şiddetle reddediyordu.

Hürriyet Kulübü’nde de başta (kurucusu olan- A.An) Veysi Bey[55] olmak üzere birleşmeğe muarız olan nüfuzlu bir azınlık vardı. Onun için iki taraftaki birleşme teşebbüslerimiz akim kalıyordu. O sıralarda Kıbrıs Kadılığı’na Numan Efendi isminde dirayetli bir zat tayin edilmişti. Bu Kadı’nın da selefleri gibi Evkaf davasını güddüğünü ve hükümete protestolar gönderdiğini; ve beri tarafından Raik’in ve Hürriyet Kulübü’ndeki nüfuzluların bu zata hürmet ettiklerini biliyordum. Onun için kulüp işini hal için bu zattan faydalanmayı düşündüm. Ve bir gün tek başıma Şeriye Mahkemesine gittim; ve kulüplerin geçirdiği safhaları kendisine etraflıca anlattım ve bu iki kulübün ekseriyeti birleşme taraftarı olduğu halde, bazı nüfuzlu kimselerin birleşmeğe mani olduklarını söyledim. Henüz çocuk denecek bir yaşta olduğum halde Kadı beni dikkatle dinledikten sonra birleşmeğe mani olan kimselerin isimlerini sordu. Raik’in, Veysi Bey’in isimlerini verdim. Ondan sonra Kadı her ikisini ayrı ayrı çağırdı ve iki kulübün “Hürriyet ve Terakki Kulübü” adı altında birleşmesine muvaffakiyetlerini aldı. Diğer aza zaten birleşmeğe amade idiler ve birkaç gün sonra Numan Efendi hazır olduğu halde Hürriyet ve Terakki Kulübü’nün açılış töreni yapıldı. Ve Raik tekrar bu kulübün sekreteri oldu. Bu yeni kulüp, şimdiki Evkaf Dairesi’nin karşısında bulunan ve son zamanlara kadar Halk Kulübü tarafından işgal edilmiş olan binada açıldı. 1909” (agy, s.59-61)

BİRLİK GAZETESİNDEN

Fadıl Bey’in Birlik gazetesinde yer alan ve yukarıda sözü edilen makalesinde bu konuda şu bilgiler yer almaktadır:

“Her iki kulübün üyeleri arasında gevşeklik ve bir takım özel sebepler bu kuruluşların varlıklarını tehlikeye düşürüyordu. Nihayet 1910 senesinde her iki kulübün Hürriyet ve Terakki Kulübü adı altında birleştirilmesine gidildi. İhtimal ki, siz Remzi Efendi, bu sürede Lefkoşa’da değildiniz ve de bu olguyu bilmiyordunuz. Fakat bu tarihten sonra –sizin de Hürriyet ve Terakki Kulübünde üye kaydınızın bulunduğunu zannederim- bu kuruluş ne yaptı? “Türk Teavün Cemiyeti”ni bir süre daha bünyesinde yaşattı, pek basit bir iki tiyatro yaptı. En parlak etkinliği ‘Donanma Sergisi’ olmuştu.”[56]

Kıbrıs gazetesinin 1 Haziran 1914 tarihli (Sayı:26) nüshasında yer alan bir haberde, 2 Mayıs 1914 tarihinde Hürriyet ve Terakki Kulübü tarafından sahnelenen tiyatronun hesabını gösterir cedvele göre 26 lira, 8 şilin gelir elde edilmişti. Donanma Cemiyeti Kıbrıs şubesi başkanlığından verilen bir duyuruya göre de, Baf Hürriyet Kulübü’nde sergi gelirlerinden ikinci kez olarak 12 lira elde edilmişti.[57]

“HÜRRİYET VE TERAKKİ KULÜBÜNÜN HİZMETLERİ”

Fadıl Korkut, yukarıda sözü edilen “Hatıralar”ında, “Hürriyet ve Terakki Kulübü’nün Hizmetleri” başlığı altında şunları anlatmaktadır:

“Kulübün işgal ettiği bina ile bitişik bina, Beliğ Paşa’ya aitti. Takriben 1910 yılı içerisinde Beliğ Paşa’nın kendi teklifi üzerine kulüb, bitişik binayı da kiraladı ve ortadaki ara duvar kaldırılarak iki bina birleştirildi ve bu suretle büyük bir salon meydana geldi. Paşa bu salonun nihayetine bir de sahne inşa etti ve bu suretle müsamerelere ve temsillere elverişli bir hale geldi. Kulüb, bu durumdan faydalanarak 1910’dan 1914 yılına kadar sık sık müsamereler ve temsiller tertib eyledi. Bu müddet içerisinde “Zor Nikâh”, “Zoraki Tabib”, “Tarık bin Ziyad”, “Gülnihal” ve benim kaleme aldığım “Balkanda Al Kan” piyesleri ve müteaddid müsamereler sahneye konuldu. “Zor Nikah” Kıbrıs’ta ilk defa olarak temsil ediliyordu ve ‘Üstad-ı Sani’ rolünü ben temsil etmiştim. Kezalik, “Gülnihal” piyesinde ‘Muhtar Bey’ rolüne çıkmıştım. ‘Tarık bin Ziyad’ piyesinde kardeşim Raik, ilk defa olarak sahneye çıktı ve Tarık rolünü temsil etti. Bu müsamerelerle, tiyatroların ekserisinin hasılatı “Donanma-yı Osmani Muavenet-i Milliye” adı altındaki Türkiye Donanma Cemiyeti’ne gönderiliyordu. Fakat Kulüb eliyle mezkûr Cemiyete gönderilmiş olduğu ianelerin başlıcası mezkûr Cemiyet yarına açılmış olan sergiden elde edilmişti. Kulüb üyeleri evvelâ halktan Cemiyet’e eşya topladılar ve sonra toplanan eşya ile şimdi inşa edilen Evkaf Otelinin yerinde bulunan Sarayönü okulunda sergi tertip ettiler ve mezkûr eşyayı piyangoya koyarak o zamana kadar elde edilmiş olan ianelerden çok yüksek bir iane sağladılar. Bu serginin tertibinde bütün kulüb üyelerinin ayrı ayrı hizmetleri geçmiş ise de, eşyanın toplanması, numaralanması ve piyangonun tertibi işlerinde en fazla emek sarfeden, benle, arkadaşım Terzi Mustafa Naim Efendi[58] idi. Bu sergiden elde edilmiş olan hasılat tatamıyle Donanma Cemiyeti’ne gönderilmişti. Bunun üzerine Sultan Reşad tarafından Hürriyet ve Terakki Kulübü’ne bir madalya ve bir berat gönderildi. Kulübün parlak devri, Birinci Cihan Harbi’nin başlaması ile sona erdi.”[59]    

BASINDAN BAZI ETKİNLİK HABERLERİ

Hürriyet ve Terakki Kulübünün 1920 yılı sonuna kadar tiyatro etkinliklerini sürdürdüğü anlaşılmaktadır. 29 Mart 1920 tarihli (Sayı:27) Doğru Yol gazetesinde yer alan bir haberde Namık Kemal’in yazdığı “Akif Bey” adlı oyunun, 25 Mart 1920 gecesi İzmir felaketzedeleri yararına Hürriyet ve Terakki Kulübü üyesi gençler tarafından sahnelendiği duyurulmaktadır.

6 Aralık 1920 tarihli Doğru Yol gazetesinde ise Hürriyet ve Terakki Kulübü’nün edebiyat ve tiyatro gecesinin gelecek Cuma günü akşamı Beliğ Paşa Tiyatrohanesinde seyircilere sunulacağı duyurulmakta ve program şöyle verilmekteydi:

“1. Memleketimizin genç ve güzide heveskârlarından müteşekkil mükemmel bir ince saz takımı tarafından konser verilecektir. Konsere Faik Bey de iştirak edecektir.

2. Ziver, Retmi, Cahit Beyler tarafından edebi şiirler okunacaktır.

3. Tahsin Nahid Bey’in Rakibe namındaki piyesi vaz-ı temaşa edilecektir.

4. İnce sazla tekrar konser verilecektir.

5. Gayet gülünçlü bir komedi yapılacak.

6. Temaşa kirana kulüp tarafından arz-ı teşekkür okunacak.”

Doğru Yol gazetesinin 29 Mart 1920 tarihli nüshasında (Sayı:27) şu habere yer verilmekteydi:

“Doğru Yol’un çeşitli makaleleri ve teşvikleriyle Lefkoşa Hürriyet ve Terakki Kulübü tarafından bir insanlık yardımında bulunmak maksadıyla düzenlenen tiyatro, ilan edildiği gibi Martın yirmi beşinci günü akşamı olağanüstü parlak bir şekilde sahneye konulmuştur.”

Haberde belirtildiğine göre, “Türk Tiyatrosu” Müdürü Behçet Sırrı Bey’in yönetimindeki gençler tarafından sahnelenen oyunun adı, “Akif Bey” olup, Katina Hanım ise para istemeksizin Dildüba rolünü başarı ile oynamıştı.[60]

Doğru Yol gazetesinin 30 Mayıs 1921 tarihli (Sayı:86) nüshasındaki, Mehmet Remzi’nin “Baf Kasabasını Ziyaret” başlıklı yazısından öğrendiğimize göre, Baf’ta da bir Hürriyet Kulübü vardı:

“Kardeş mahveli ve Hürriyet Kulübü adıyla iki kulübü vardır. Din ve sosyal bilimlerin birlikteliğine inanan gençler birinci kulübün üyeleridir. Hürriyet Kulübü’nün aboneleri ise sosyal hayatın toplu çalışma ile sürdürülmesinden yana ve çoğu kuralları gereksiz sayan gençlerdir. Birbirlerine oldukça karşıt iki kulüp, dengelerin sağlanmasına yardımcı oluyor.. Keşke Lefkoşa’da da hedef ve gayeleri belli kuruluşlarımız olsa.” [61]

LEFKOŞA TÜRK FUTBOL OCAĞI

1878’de İngilizlerin Kıbrıs’a gelişinden sonra, önce okullarda oynanmaya başlayan futbol, 1902 yılında İdadi’de İngilizce öğretmeni olan Mr.Tomson’un ilk futbol takımını oluşturmasıyla başlamış[62] ve 1910 yılında “Lefkoşa Türk Futbol Ocağı”nın ilk Kıbrıs Türk futbol kulübü olarak kurulmasıyla yeni bir kimlik kazanmıştı.[63] 

Kıbrıs İdadisi (Lise) öğrencileri, polisler ve memurlardan oluşan bu ilk futbol kulübü, Hürriyet Kulübü üyelerinden Ahmet Raik Bey ve Avukat Ahmet Cemal Efendi gibi muhterem zevatların teşvikiyle kurulmuştu.[64]

(1922 yılında dağılan Lefkoşa Türk Futbol Ocağı’nın yerine, hemen aynı oyuncuların biraraya gelmeleriyle Lefkoşa Türk Spor Kulübü  kurulacaktır. Bu kulüb, 1934’de kurulan Kıbrıs Futbol Federasyonu (KOP)’un 1. Liginde yer alan tek Türk kulübü olup, 1949’da Çetinkaya Türk Spor Kulübü ile birleşerek, günümüze kadar gelen Çetinkaya Türk Spor Birliği’ni oluşturmuştur.) 

TÜRK DERNEĞİ VE DİĞERLERİ

            1 Aralık 1919 tarihli (Sayı:11) Doğru Yol gazetesinde yer alan bir habere göre, Lefkoşa’da  “Türk Derneği” adında bir kuruluş bulunmaktadır. Aynı gazetenin 24 Mayıs 1920 tarihli nüshasında da (Sayı:35), Lefkoşa Türk Derneği’nin 17 Kasım 1919’da kendine bağlı bir Gece Mektebi açtığı duyurulmaktaydı.[65]

            Birlik gazetesinin 4 Ocak 1924 tarihli (Sayı:1) nüshasına göre, Larnaka’da yaşamakta olan Kıbrıslı Türklerin  “Türk Kulübü” ve “Halk Ocağı” adında iki örgütü bulunmaktaydı. Aynı gazetenin 22 Şubat 1924 tarihli (Sayı:7) nüshasında da Larnaka Türk Futbol Kulübü ile Lefkoşa Türk Futbol Kulübü’nün bir karşılaşma yaptıklarını yazmaktaydı.

            Yine Birlik gazetesinin 13 Mart 1925 tarihli nüshasında, Lefkoşa’da şu örgütlerin bulunduğu belirtilmektedir: Esnaf Kulübü, Türk Derneği, Esnaf Kıraathanesi, Birlik Ocağı ve Kıraathane-i Osmani. 16 Mayıs 1924 tarihli Birlik’te “Tuzla Sebat Ocağı”ndan söz edilmekteydi.  

            Birlik gazetesinin 23 Ocak 1925 tarihli nüshasında Dr.Pertev başkanlığındaki “Türk İdman Kulübü”nün Birlik Ocağı’na bağlı olarak oluşturulduğu haberi yer almaktaydı. Aynı gazetenin 24 Temmuz 1925 tarihli nüshasından da, Leymosun’da şu Kıbrıs Türk örgütlerinin bulunduğunu öğrenmekteyiz: Uhuvvet Kulübü, Türk Derneği.          

KULÜPLER TİYATRO SAHNELİYOR

O günlerde, futbol kulüplerinin de tiyatro oyunu sahnelediğine tanık olmaktayız. Örneğin Söz gazetesinin 3 Şubat 1937 tarihli nüshasında (Sayı:1015) yer alan bir haberde şöyle denmekteydi:

“Lefkoşa Türk Spor Kulübü, Kurban Bayramında “Unutulan Adam” ismindeki eseri temsil edecektir. Tiyatroda rol alacak olan gençler şimdiden avukat Bay Fadıl Korkudun idaresi altında provalara başlamışlardır.” 

TİYATRO YAPANLARIN EN ZOR İŞİ

19 Şubat 1938 tarihli Söz'de çıkan (Sayı:1130) "Tiyatroya Dair Bir İki Söz" başlıklı  ve "Şeref Ressam" imzalı yazıda, kısa bir süre önce iki emektar kulübün oyunlarının rağbet gördüğü (Kardeş Ocağı'nun Majik Palas'ta oynadığı "Gülnihal" ve Türk Spor Kulübünün Papadopullos'ta oynadığı "Venedik Taciri" oyunları-A.An) belirtilmekte ve şöyle denmekteydi:

            "Eskiden bizde bir taraftan tülûat kumpanyalarının nezih olmayan temsilleri ve diğer taraftan, cahil ve din akideleri yanlış tefsirlerle dolu kimselerin kötü propagandaları yüzünden halkımız tiyatroya ısınamamış ve onu (Resim ve heykel bahsında olduğu gibi) din ile alakadar görmüştü. Tiyatroyu, nezih ve mütekamil bir şekilde Darülbedayiin teessüsünden sonra görmüş ve onu benimseyerek sevmiştir. Bugün Türkiyede resmi tiyatro teşekküllerinden mada Halkevlerinin yardımile cidden iftihara değer amatörler yetişiyor.

            Kıbrıs Türkleri arasında da tiyatronun oldukça eski bir maziye sahib olduğunu görüyoruz. Her sahada yükselen ve ilerlemeği ideal edinen Türk nesli elbet ki bu sahada da ilerleyor ve ilerleyecektir. Kıbrısta tiyatronun sadece din bayramlarına hasredilmesi pek doğru değildir sanırım. Senenin muhtelif tatil günlerinde de yapılabilir. Müntehab eserler bulmak ve onları seçme amatörlere temsil ettirerek sahnenin nezahetini muhafaza etmek elbette ki tiyatronun sevilmesine yardım eden amillerdendir.

            Tiyatro yapan kulüblerimizin geçirdikleri müşkilatın en başta geleni kadın rolü meselesi oluyor. Bu asırda orta oyunu şeklinde kadın kıyafetine girmiş erkekle tiyatro yapılamıyacağına nazaran aile kızlarımızın da biraz fedakarlık yaparak aile çocukları yanında mevki almaları ve bu mevkii bir takım kabare kadınlarına bırakmamalarının zamanı gelmiştir sanırım..."

BELİĞ PAŞA TİYATROHANESİ YENİLENİYOR

Dr.Erol Küfi’nin bize verdiği bilgiye göre, 1907’de Mısır’daki görevinden emekli olup da Kıbrıs’a yerleşen Beliğ Paşa, o yıllarda Lefkoşa’daki Hürriyet ve Terakki Kulübü ile Kıraathane-i Osmani üyelerini, Darülelhan çatısı altında bir araya getirerek, Sarayönü’ndeki konağının geniş salonunda temsiller verdirmişti. Darülelhan’ın Türk müziği konserleri, temsiller öncesinde yer almaktaydı. Konak, 1918’de boşaltılarak, Viktorya Kız Mektebi’ne kiralandı ve Beliğ Paşa, toplumun salon ihtiyacını karşılamak üzere, kendi adına bir tiyatrohane yaptırmıştı. Ama sonraki yıllarda bu bina da yetersiz kalmıştı.  

Söz gazetesinin  22 Ocak 1938 tarihli (Sayı:1119) nüshasında, Lefkoşa’da Türklerin tiyatro eserlerini sahneleyecekleri bir yerin olmamasından şikayetle şöyle denmekteydi:

“Lefkoşa Türklerinin bir tiyatrosu olmalıdır... Önümüzdeki Kurban Bayramında Kardeş Ocağı Majik Palasta, Türk Spor Kulübü de Papadopullosta birer temsil verecekler... Beliğ Paşa merhum vaktiyle bu ihtiyacı göz önüne almış ve yüzlerce lira sarfederek kendi adına izafeten bir tiyatrohane inşa etmişti. Fakat bu tiyatronun yapılış tarzı son geçirilen kanunla uygun olmadığından kapatılmış ve Beliğ Paşa adı da artık anılmaz olmuştur. Beliğ Paşa tiyatrosu şimdiki halde, kızı Bayan Behiyenin malıdır ve gece gündüz kapalı bir halde bulundurmaktadır... Bayan Behiye, birkaç yüz lira sarfederek Beliğ Paşa tiyatrosunu asri bir şekle sokmakla hem sayın babasının dileğini yerine getirmiş, hem de gençlerimizin çok önemli bir ihtiyacını tatmin etmiş olacaktır...”

Bundan sonra, Söz’ün 25 Ocak 1938 tarih ve 1120 sayılı nüshasında çıkan bir açıklamada, Behiye Hanım’ın “Yapacağım!” sözüne yer verilmektedir.

YAVUZ’UN ANLATTIKLARI

Yavuz, Halkın Sesi gazetesinin  25 Aralık 1942 tarihli nüshasında yer alan “Büyük bir eksiğimiz” başlıklı köşe yazısında, Kıbrıs Türkleri arasında tiyatronun nasıl başladığına değinerek, şunları yazmaktaydı:

“ ...908 meşrutiyetinden önce yalnız Kıbrısta değil Anavatanın her bucağında bile tiyatro evleri bir ahlaksızlık membaı ve onun mensupları olan sanat sahipleri de birer ahlak düşkünü telakki ediliyorlardı... Rum., Ermeni, kadınlı ve erkekli birer sanat sahibi  oldukları halde  onları müstehzi nazarlarla beğenmiyen ve ayıplıyan saray terbiyesiyle aşılanmış köhne zihniyetler... İstanbulun meşhur “Manakyan”ı ve Kıbrısın yine kendine göre tanınmış “Haçikyan”ı kendi zamanlarına göre birer sanatkar olduklarını, onların sahne hayatında gösterdikleri becerikliliği hatırlayanlar tiyatronun kıymetini henüz bu gün takdir edebilmek zamanının fırsatına ve tadına nail olmuş bulunuyorlar...

908 Meşrutiyet inkılabına kadar paslanmış Osmanlı kafalarının telakkileri ve fikirlere hakim olan taassup, o tarihten sonra sönmeğe başlamış, Türk sahnesinde Türk erkeği ve Türk kadını yer almağa başlamıştı. Fakat böyle olmakla beraber Kıbrısta tiyatro sanatını benimsiyenler olmuş ise de sahneye henüz düne kadar Türk kızı yabancı kalmış ve herhangi bir menfaat uğruna verilen temsillerde kadın rolünü genç erkeklerin yaptığını görüyorduk. Fakat itiraf ederiz ki 908 inkılabı yaşlandıkça Türk  sahnesinde kadın vazifesini yine Türk  kadını aldığını ilk olarak İstanbulun Tepebaşı kumpanyası arasında kendini gösterdiğini işitmiştik.

İşte tam o günlerin hürriyet aşkile yanan Kıbrıs Türk gençliği milli menfaat uğruna harekete geçmiş ve şimdiki “Halk Kulübü” çatısında toplanan o zamanın “Hürriyet ve Terakki Kulübü” mensupları bahriye menfaatine yine kadın rollerini sair unsurlarla yapmak mecburiyetile! temsil vermeğe başlamıştı. İlk temsilde halkın gösterdiği alaka ve rağbet kulübün gayrı müsait olduğunu hemen meydana çıkarmış olduğundan “Hürriyet ve Terakki Kulübü” ve onun arkasından diğer Türk kulüpleri o zamandan bu ana kadar temsillerini Papadopullos veya sonradan inşa edilmiş Macik Palas tiyatro evlerinde vermeğe mecbur kalmışlardır... (Lefkoşada yapılan -Beliğ Paşa Tiyatrohanesi- ihtiyaca elverişli olmıyan bir şekilde engizisyon devrinin yeraltı zindanlarını andırıyor...)

Cemaatimize göre muvafık bir tiyatro evinin yapılmasından aciz gösterecek kadar zengin ve mülk sahiplerimiz bulunmadığına inanmayız... İşte en büyük eksikliğimiz de budur. Her vakit her zaman onlara muhtaç olmak zilleti, zengini bulunmıyan cemaatimizde değil, o zilletin amillerini cemaatimizin zengin tanınan zatların kayıtsızlığında bulmak en kestirme bir yoldur.”

BİRLİK OCAĞI’NIN KURULUŞU

Fadıl Bey’in Birlik gazetesinde yazdıkları ile devam edelim:

“1914’de I. Büyük Savaş geldi, kulübün (Hürriyet ve Terakki Kulübü’nün-A.An) zaten gevşek olan etkinlikleri sıfırlandı. Kulüp içinde kumara ilgi çoğaldı. Çok geçmeden Hürriyet ve Terakki Kulübü en ünlü kumarhanelere dur şunda dedi. Fakat konu burada kapanmadı. Sizin (Söz gazetesi sahibi Remzi Efendi’nin-A.An) göklere çıkardığınız bu “Hürriyet ve Terakki Kulübü” kumarhane iken, bir de meyhane oldu. İçinde alkollü içki satılması için resmen izin istendi. Birtakım münasebetsiz olaylara sahne oldu. İşte Remzi Efendi, sizin de üyesi bulunduğunuzu zannettiğim Hürriyet ve Terakki Kulübü bu son günlerini böyle yaşadı. Fakat bu hal ile ‘yaşamak’ mümkün mü idi? Kulüp köşe köşe dolaştı, her girdiği evden koğuldu ve nihayet kalan üç beş üyesi ‘geçici olarak!’ kulübü kapattı?!

1921 senesinde ‘Hürriyet ve Terakki Kulübü’nü yeniden yaşama geçirmek  için bazı efendiler ciddi ciddi uğraştılar. Hatta unutmadınızsa eski kulübün mefruşatı yüzünden mahkemelere gidildi. Yeniden canlandırılan bu kulüp ilgisizlik yüzünden pek güçlükle ayakta kalabiliyordu. 1922 senesinde avukat Fadıl Bey İstanbul’dan geldiği zaman kulübü can çekişir halde bulmuştu. Lefkoşa’daki sosyal kuruluşlar ihtiyaçtan çok fazla olduğundan Fadıl Bey o zaman ‘Hürriyet ve Terakki Kulübü’nün ‘Türk Derneği’yle birleşmesini teklif etti. Dernek üyesi, benim bilmediğim nedenlerden ötürü, Kulübün bu ‘birleşme’ önerisini reddetti. Bunun üzerine artık, ya Kulübü kapatmak, ya da yaşayabilecek bir hale getirmek gerekir.

Ülkede tarihi bir geçmişi olduğunu sizin de ileriye sürdüğünüz bu sosyal kuruluş, üyelerinden çoğunun kararıyla ilk kurulduğu kalıba, yani ülkeye hizmet edebilecek bir yapıya dönüştürüldü ve ‘Birlik Ocağı’ adı altında bir dernek oldu. Bu dönüşümü geçirirken, nizamnamesinde bazı değişiklikler yaptı ve particilik ile iç ve dış siyasetten uzak ‘Filantropik’ bir yapıya kavuşturuldu. İşte adının ortadan kaldırıldığı, bir türlü içinize sindiremediğiniz "’Hürriyet ve Terakki Kulübü’ bu şartlar altında ‘Birlik Ocağı’na dönüştürüldü. Birlik Ocağı her türlü siyasi maksatlardan uzak, ülkeye insanca hizmette bulunmak prensibini kendisine hedef seçmişti. (...) Dernek, Kulübün birleşme fikrini reddettikten sonra yeni kuruluşu güçlendirmek için 27 Temmuz 1923’de ‘Teavün Sandığı’ yararına ‘Yavuklunun Mendili’ piyesini sahnelemiş.

Ocak’a dönüştürüldükten sonra, 1 Şubat 1924’de ‘Sultan Cem’ piyesi sahneye konulmuş, biri parasız olmak üzere Ramazanda üç konferans ve müsamere verilmiş. Ramazan Bayramında bir Sanayi-i Milliye (Milli Sanayi) sergisi yapılmış, bir demirciye on beş lira borç para verilmiş ve en son, sanat eğitimi için İstanbul’a öğrenci gönderme hazırlığına girişilmiştir.”[66]

“KIBRIS’TA TÜRK OCAĞI”

            Fadıl Bey, “Hatıralar”ında yer alan “Kıbrıs’ta Türk Ocağı” başlıklı bölümde de şunları anlatmaktadır:

“İstanbul’da Türk Ocağı açıldığı sırada, İstanbul’da Darülfünun’un Tıbbiye Fakültesi’nde öğrenci olan Doktor Pertev Efendi merhum, Doktor Şevki ve Doktor Küfi de Türk Ocağı’na girmişler ve Türk gençlik ülküsüne bağlanmışlardır. 1913 yaz tatilinde Kıbrıs’a geldiklerinde Türk Ocağı’nın Kıbrıs’ta bir şubesinin açılması fikrinin ortaya attılar ve İstanbul Ocağı ile muhabere edildikten sonra, Kıbrıs şubesi açılmış ve ilk sekreterliğe kardeşim Cemal seçilmişti. Bir müddet sonra kardeşim çekildiği için, O’nun yerine ben seçildim ve Birinci Dünya Harbi’ne kadar bu görevde devam eyledim.”[67]

            Fadıl Niyazi Korkut, 1914’de Osmanlı muhibbi diye suçlanarak, Baf’a tayin edildi ve 1. Dünya Savaşı’nın başlamasına kadar, 4 yıl orada kaldı. Sonra İstanbul’a giderek,  hukuk okudu. 

BİRLİK OCAĞI

Fadıl Niyazi Korkut, “Hatıralar”ının “Kulüpçülük Hayatına Dönüş” adlı bölümünde şunları yazmaktadır:

“1922 sonunda Kıbrıs’a döndüğüm zaman Hürriyet ve Terakki Kulübü şimdiki Postahane binasının arkasında küçük bir binaya çekilmiş, hemen hemen kapanmaya mahkûm bir halde idi. 20-25 fedakâr üyenin azim ve sebatı sayesinde o zamana kadar ayakta durabilmişti. Ben Kıbrıs’a döner dönmez derhal bu fedakâr üyelerin arasına katıldım. Aramıza yeni elemanlar aldıktan sonra halka eğilimli yeni bir içtüzük hazırladık ve bu arada kulübün adını değiştirerek “Birlik Ocağı”[68] adını verdik ve “halka doğru” umdemizi gerçekleştirmek için binayı da değiştirdik ve Asmaaltı’ndaki büyük kahvehaneye taşındık. Ocağın ilk başkanlığına ben seçildim. O tarihten itibaren eski Hürriyet ve Terakki Kulübü’nün piyes, temsil ve saire tertibi geleneği yeniden canlandı. İlk olarak İstiklâl Savaşı’nı tasvir etmek üzere benim yazdığım “Yavuklunun Mendili” piyesini şimdiki Posta ve Türk belediyesinin yerindeki açık hava sinemasında sahneye koyduk. Bu piyes sonradan Leymosun gençleri tarafından da sahneye konulmuştur. Yeni binamızın salonu ufak-tefek temsillere müsait olduğu için orada küçük temsiller ve müsamereler tertip ediyorduk. Bu arada merhum Osman Nuri Bey, Mehmet Akif’in Safahat’ından adapte ettiği içtimai bir piyesle, Halid Fahri Ozansoy’un eseri olan, İstanbul’da oynandığını gördükten sonra hatırımda kaldığına göre benim adapte etmiş olduğum “Babür Şahın Seccadesi” ve “Şu Çocuk Şu Kilimin içine Niçin Girdi?” piyesleri sahneye konuldu. (...)

Birlik Ocağı’nın diğer bir faaliyeti de Ocağın efkârını yürütmek üzere “Birlik” adı altında bir gazete yayımlanmış olmasıdır. Bu gazete yayın alanına çıktığı zaman Lozan Muahedesi imzalanmış ve Kıbrıs Türklerine Türk uyrukluluğunu muhafaza etmek için hak verilmişti. İşte o sırada bazı kimseler bu hakkı mutlaka göç etmek anlamına aldıkları için ansızın halk arasında göç akımı başladı. Söz gazetesi başta olmak üzere bazı kimseler göç kampanyası açtılar. Osman Nuri Bey ve ben, bu akımı durdurmak için Birlik gazetesinde seri halinde yazılar yayımladık. Fakat Söz gazetesi bu akıma “milli dava” süsü vermiş olduğu için binlerce aileler mallarını mülklerini yok pahasına satarak çoluk çocukları ile Türkiye’nin güney illerine göçtüler. Hiç şüphe yok ki Kıbrıs Türkleri’nin göç etmelerini o zamanki Türkiye Hükümeti de terviç etmiyordu. Onun için Kıbrıs göçmenlerine toprak verilmedi ve verilenlere de pek sonra verildi. Bu göç kampanyası olmamış olsa idi, bugünkü Türk nüfusumuz herhalde binlerce ve belki onbinlerce daha fazla olacaktı. Birlik gazetesi bir müddet Ocağın sözcüsü görevini gördükten sonra Hacı Bulgurzade Ahmed Hulusi Efendi’nin şahsi idaresine devr olunmuştu. Birlik Ocağı’nın başlıca temsil kolunun en parlak başarısı, Ocağın, Atatürk Meydanı’ndaki (Vatan Eczanesi üstü) binaya naklinden sonra meydana gelmiştir. Akın piyesiyle Şekspir’in klasik eserlerinden “Venedik Taciri” ve “Otello” piyesleri o sırada sahneye konulmuş olan eserler arasında idi. “Venedik Taciri” ile “Otello” piyesleri benim tarafımdan sahne tertibine konulmuştur. Bu iki eserden biri sahneye konulduğu zaman hazır bulunmuş olan Kıbrıs Valisi Storrs, beni locasına çağırarak sahne tertibinde muvaffak olduğumu söyleyerek tebrik etmişti.” (s.48-49)

“BİRLİK OCAĞI”NDAN  “KARDEŞ OCAĞI”NA 

            Bundan sonraki gelişmeleri Fadıl Bey, “İşgalin Jübilesi” başlığı altında şöyle anlatmaktadır:

            “9 Temmuz 1928 Adanın işgalinin 50’nci yıldönümüne tesadüf ettiği için (Vali) Storrs, Adada şenlik yapılmasını propaganda ediyordu. 9 Temmuz 1928 İngilizler için bir şenlik günü olsa bile bu tarih, Türk bayrağının Kıbrıs kalelerinden indirildiği gün olduğu için medeni bir hükümetin bu Jubileye Türklerin iştirakini beklememesi lazım gelirdi. Fakat Storrs basbayağı bizi medeni bir toplum saymıyor veyahut bir taraftan haklarımızı basıp çiğnerken, diğer taraftan kendilerine karşı kayıtsız-şartsız itaat göstermemizi bekliyordu. Böyle bir zihniyetle hareket eden Storrs, şenliklerin halk tarafından desteklenmesi için aşırı derecede propaganda yaptırıyordu. O sırada ben, Doktor Pertev, Necmi Avkıran ve Şevket Bahçeli, Lefkoşa belediye üyelerindendik. Bu acı durumu görür görmez derhal dördümüzün imzasıyle bir beyanname yayımlayarak, Kıbrıs kalelerinden bayrağımızın indiği gün, Kıbrıs Türklerine bayram yapmak değil, matem tutmak gerektiğini tavsiye ettik.

Bu beyanname Storrs’u şaşırttı. (Bu beyanname Storrs’un kulaklarında bomba gibi patlamış ve rivayete göre telefonla Münir Bey’i aramış. Bu konuşma derhal etkisini gösterdi.- Aynı olayın anlatıldığı s.68’den-A.An) Bu şaşkınlığın ilk tepkisi Birlik Ocağı’nda görüldü. Birlik Ocağı eski Hürriyet ve Terakki Kulübü’nün yerine kaim olmak üzere açılmış olan içtimai bir müessese idi ve ben bu müessesenin başkanı idim. Beyannamemiz çıkar çıkmaz yukarıdan gelen ilham üzerine Ocak’ta üye olan hükümet memurlarının büyük bir çoğunluğu birer birer istifa ettiler. O kadar ki kulüpte bir iki serbest meslek sahibi ile otuz (yirmi-s.68’den) kadar esnaf kalabildi. (Öyle olmakla beraber, bunlar da Ocak’ın devamını sağlayabilmek için Ocak’ın adını değiştirmek ve başka bir başkan seçmek lûzumunu gördüler. Bunun üzerine derhal başkanlıktan istifa ettim ve ilk genel toplantıda Ocak’a “Kardeş Ocağı” adı verildi. İşte bugün devam eden “Kardeş Ocağı”, o siyasi sarsıntıdan kurtulmuş olan kuruluştur.-s.68’den) Geriye kalan bir iki memuru ve genel olarak Ocak’ı müşkil bir duruma düşürmemek için ben başkanlıktan istifa ettim. Beri taraftan Ocak’ın Genel Meclis’i Ocak’ın üzerindeki her türlü şüpheyi gidermek için adının “Kardeş Ocağı” olmasına karar verdi. Bu değişikliğin hikmetini ben de anlayamadım. Acaba Storrs, “Birlik” kelimesinin altında ihtilat (bit yeniği) mı görüyordu

            Birlik Ocağı’mızdaki bu tepkiler yetmiyormuş gibi ortaya şimdi bir de “protesto” çıktı: Siyasi işlere karışmaya başlamış olan Necati o zaman (eski adıyle Mısırlızade Mehmet Necati) belediye üyelerinin beyannamesine taraftar olmadıkları hakkında bazı kimselere protesto kağıdı imzalattı. Bu işlere önayak olmak için Necati’nin nereden ilham aldığını öğrenemedim. Storrs’u memnun edebilecek olan kağıdın hükümete verilip verilmediğini de soruşturmadım. Ne garip tecellidir ki bu olaydan kısa bir süre sonra Kavanin seçimleri Storrs ile Necati’yi karşı karşıya getirdi.” (s.36- “Hatıralar”da aynı olayın anlatıldığı 68. sayfada el yazmalarının 197. ile 212. sayfalar arasının eksik olduğu kaydedilmektedir-A.An)

           

BİRLİK GAZETESİNDE YAZILANLAR

            Birlik gazetesinde yer alan Fadıl Niyazi imzalı ve “Söz gazetesi sahibi Remzi Efendi’ye” başlıklı başmakalede bu konu şöyle anlatılmaktadır:

            “Kıbrıs’a döndüğüm zaman siz de Hürriyet ve Terakki Kulübü’nde üye idiniz. Biliyorsunuz, o zaman kulüp büyük keşmekeş içinde idi. Bazı arkadaşlar fahri katipliğini kabul ettiğim takdirde kulüp işlerinin düzeleceğini ileri sürerek, hakkımda iyi niyet gösterdiler. Esasen kulübün eski üyelerinden bulunduğum cihetle, tekliflerini kabul ederek, onların sevgilerine layık olmak üzere canla başla çalışmayı düşündüm. İlk işim kulüple derneğin birleşmesini teklif oldu. Üzülerek söyleyeyim, ülke için pek yararlı olan bu teklifimi Türk Derneği kabul etmedi. Bunun ardından doğrudan doğruya kulüp içinde yeniliğe gitmek kararı verildi. Ve daha kapsamlı işlere girişebilmek için toplanan genel kurulda, oy çokluğuyla verilen karar uyarınca kulüp, Birlik Ocağı’na dönüştürüldü ve bu suretle yeniden hayat buldu. Gerçi bir zamanlar Hürriyet ve Terakki Kulübü sosyal işlerle eğitim-öğretime önayak olmuş ve ülkeye pek büyük hizmetlerde bulunmuştu; fakat o kulüp, geçirdiği birçok sarsıntılardan sonra, artık kapanmış bulunuyordu. Sizin sözünü ettiğiniz kulüp, sonradan aynı nam altında yeniden açılmışsa da hiçbir vakit eskisinin yerini tutamamış ve hatta gereksiz ve yararsız bir duruma düşmüştü. Bunu sizin sözlerinizle kanıtlayacağım.

            Kulübün fahri katipliğine seçildiğim sırada buraya devamınızı istediğim zaman, içinde bulunduğu durum yüzünden bu kulübün gelinecek bir yer olmadığını söylemiştiniz. Böyle iken nasıl oluyor da Hürriyet ve Terakki Kulübünde ‘milliyet prensibi’ vardı ve Birlik Ocağı onun yerine dini temelleri geçirdi, diyebiliyorsunuz? Kaldı ki Hürriyet ve Terakki Kulübü’nün nizamnamesinde siyasetle uğraşılmayacağı hakkında özel bir madde vardı ve bundan dolayı kulüp hiçbir vakit milliyetçiliği gündeme getirmedi. Hatta en parlak döneminde aynı kulübün çatısı altında bir Türk Ocağı şubesinin açılması için getirdiğim teklif reddolunmuştu.[69]

            (...) Şimdi izninizle, Ocak’ın görmüş olduğu ve sizin es geçtiğiniz işleri sayalım. Hiçbir kuruluş bu denli kısa bir süre içinde bu kadar çok iş görmemiştir, diyebilirim. Geçen bayramda düzenlediğimiz Sanayi Sergisi Ada’da ilk kez görülmüştü. Bunu Ocak, yapayalnız ve hiçbir destek görmeksizin başarmıştır. Pek yakında İstanbul Sanayi Mektebi’ne bir öğrenci gönderiliyor. Ramazan geceleri müsamerelerle geçirildi. Milli ve askeri bir piyes kaleme alınarak, ondan sağlanan gelirle bir sanatkara destek verildi. Siz bu ve buna benzer işleri es geçiyor ve toplumsal örgütlenmeye kayılmadılar, diyorsunuz. Halbuki adı geçen örgüte hiçbir kulüp resmen katılmış değildir. Bununla birlikte bendeniz Mağusa’daki toplantıda hazır bulunduğum gibi, Birlik gazetesi sahibi de sizin gibi kalemiyle katılmıştır. Ondan sonra da ben ve siz, Avukat Behaeddin Efendi ile birlikte Lefkoşa örgütünü kurduk.

Böyle olduğu halde, Birlikçiler teşkilata yaklaşmadılar, demek haksızlık olmaz mı? (...)

Bununla birlikte, size şimdiden söyleyebilirim ki, Birlik Ocağı parti işleriyle uğraşmadığı gibi, ne gazete ve ne de ben hiçbir tarafa borçlu değiliz. Dahası yazıhanem hiçbir kuruluşun, hiçbir dairenin sözcülüğünü yapmıyor; bunu ben açıktan açığa söyleyebiliyorum. Sözün kısası kendi örgütümüz içinde efendi de biziz, kul da biziz. (...)” [70]

  

HOCALAR’IN ANLATTIKLARI

Hasan Saffet Hocalar, kendisiyle yapılan bir söyleşide, “Hürriyet ve Terakki Kulübü”nün 1923’de adını “Birlik Ocağı” olarak değiştirdiğini belirterek şöyle demektedir:

“1923’de Birlik Ocağı, Evkaf’ın karşısındaki Türk Derneği ile birleşti ve Kardeş Ocağı oldu. Bu birleşmeye yardım edenler, başta Fadıl Korkut, Dr.Pertev, Tabak Hilmi Efendi, Aziz Bey, Ziraat Müfettişi Osman Nuri Bey ve Pire Kemal (çok milliyetçiydi). Babam da azaydı Hürriyet ve Terakki’ye... Kulüplerin çok faydası oldu bu cemaata. Kurtuluş Savaşı’nda piyesler oynar, başka yardımlar toplar, gizli gizli yollardık Türkiya’ya. O zaman İngiliz sıkı. Oynayacağımız piyesleri sansür eder, “Türk” kelimesini çıkarırdı. O zamanlar Rumlar sezerdi bizim yaptıklarımızı ve bize çok hakaret ederlerdi. Kahvecizade İmam Efendi, Ömerge Camiinde imamdı. Köprübaşı’ndan domates atarlardı kendine. Çanlar çalarlar, “Ebiğen ce Angara re Hasani” diye bana bile takılırlardı.)[71]

            Hocalar, bir başka anısını da şöyle anlatmaktadır:

“4. kuruluş yıldönümü nedeniyle 26 Aralık 1927 Pazartesi günü Birlik Ocağı üyelerinden 40 kişi yeni binalarında bir öğle yemeği düzenlerler. Başkan Avukat Fadıl N.Korkut Bey bir konuşma yaparak başka şeyler yanında “Birlik Ocağı yalnız Birlik Ocağı olmayıp, Cezire’de ilk teşkil edilen kulübün, yani Terakki Kulübünün devamı olduğunu ve Birlik Ocağı’nın sene-i devriyesini tesid ederken, aynı zamanda Terakki, Hürriyet ve Terakki Kulüplerinin sene-i devriyelerini tesid etmiş olduğunu ilaveten beyan eyliyorum” diye söylemiştir.”[72]

KARDEŞ OCAĞI’NIN NİZAMNAMESİNDEN

Ali Nesim, “Kardeş Ocağı” adlı makalesinde, bu kulübün 1931 yılı Ocak ayında alınan bir kararla, adını “Kardeş Ocağı” olarak değiştirdiği belirtmektedir. Nesim, Kardeş Ocağı nizamnamesinin 3. maddesinde “Maksat ve Gaye” başlığı altında şöyle yazıldığını aktarmaktadır:

“Ocağın gayesi; Efradı arasında tesanüt ve ittihadı temin etmek ve kendi cemaatinin içtimaiyelerini yükseltmeye çalışmak ve icabettikçe onların umur-u hayriyesine hizmet etmektir.”

28. maddede ise “Ocak azası arasında münazara ve münakaşanın tervici ve onlara istifadeli mevzular üzerinde konferanslar dinletmek ve vakit vakit eğlence ve müsamereler tertip etmek” üzere bir heyetin varlığından söz edilmektedir. Bu arada “Sporculuğu terviç ve terğip eylemek” amacıyla da ayrı bir komisyon kurulması öngörülmektedir.[73]

Nesim’in saptamasına göre, bugün de çalışmalarını sürdürmekte olan “Kardeş Ocağı” kulübün en eski üye kayıt defteri (Birlik Ocağı Abone Esami Defteri) 1927 yılına aittir. 1931 yılından itibaren üye ve hesap kayıtları yeni Türk harfleri ile tutulmuştur. H.Hilmi ve M.Muhiddin Beyler uzun yıllar veznedarlık yapmışlardır. Ali Nesim, 1927 yılı kayıtlarına göre Ocağın 77 üyesi bulunduğunu belirterek, bu kişilerin listesini vermektedir.[74] 

“Başlangıçta üye aidatı 4 şilin dahili ve 2 şilin harici üyeler içindi. Fakat harp esnasında 2 ve 1 şiline düşürüldü. 1947’de 3 şiline ve 4.2.1951’de de 4 şiline çıkarılarak, dahili-harici farkı kaldırıldı.

Üyeler arasında en uzak köylerden öğretmen ve muhtarların da bulunması, kulübün o zaman toplum üzerinde olan etkinliğini göstermesi bakımından önemlidir. (...) TC Elçiliği mensupları da kulübün fahri üyesi idiler. Böylece anlaşılıyor ki kültürel ve ulusal çalışmaların yürütülmesinde elçilik ile kulüp arasında sıkı bir işbirliği vardı. Kıbrıs’a ziyaret için gelen milletvekilleri ve görevli öğretmenler de fahri üyeliğe alınıyordu. (...)

Kardeş Ocağı kurulduğu günden itibaren kültürel ve sosyal etkinliklere öncelik etmiştir. Ulusal duyguları güçlendirmek ve halkı bilinçlendirmek için konferanslar düzenlemiş, piyesler sahnelemiştir. Ocak 1931’de Keramet, Şubat 1933’de Akın, 1934’te Kahraman, 1935’te Çoban ve Mete piyesleri sahnelemiştir. Yine bu yıllarda Necip Fazıl’ın Tohum adlı oyunu ve 1944’te Macik Palas’ta İnsan Sarrafı adlı komedi oynanmıştır. Aynı akşam Darülelhan alafranga-alaturka konser vermiştir. (...)”[75]

            Saptayabildiğimiz ilk Türk müziği topluluklarından Darülelhan Musiki Cemiyeti de 1 Ocak 1924’de çok güzel ud çalan Dr.Hüseyin Zekai önderliğinde kurulmuş olup, burada Nazım Ali İleri (keman), Kayyımbaşızade Derviş (kanun), Eczacı Peristeronalı Tevfik (ud ve solist) ve Hafız Şefik Bey (def) ve başkaları yer almaktaydı. Darülelhan, 1936 yılı sonlarında kapanacaktır.[76]

KIBRIS VE İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ

Zihni İmamzade, anılarında Kıbrıs’taki İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin çalışmaları ile ilgili olarak şunları yazmaktadır:

“Ada üzerinde ilk faaliyet 1909 yılında İttihat ve Terakki Kulübü’nün açılışıyle Baf’ta başladı. Kendisi Baflı olup genç yaşta İstanbul’a göç eden İstanbul Maliye Müfettişi Cemal Has Bey, Baf’taki arkadaşlarıyla bağlantısını sürdürmüş, İstanbul’a tahsil için gelen Baflı hemşehrilerini örgüte kaydederek, onlar ve Kıbrıs’ta görevli İttihatçı Türkiyeli öğretmenler vasıtasıyla Baf’taki örgütü kurdurmuştu.”[77]

“1909’da Baf’ta Yerui adlı bir Rumun dükkanının üzerindeki odada faaliyete geçen Kulübün kurucuları arasında Hafız Ramadan, Dr. Eyyüp Necmettin ve sonra hakim olan avukat Hulus Bey vardı... Baf İttihat ve Terakki Kulübünün resmi 27 üyesi bulunmakta, İskele’de açılan İttihat ve Terakki Kulübü’nde ise Kenanlar, Orundalızade ve Tuzlalı birçok şahsiyet bulunmaktaydı. Lefkoşa’da açılan Kulübün üyeleri arasında ise Avukat Hafız Cemal, Mağusalı Şevki Bey, Hasan Hamit, Hüseyin Bey ve Fadıl Korkut ile Raif Beyler vardı.”[78]

İmamzade devamla şöyle demektedir:

“1909 yılından itibaren kaybedilen topraklar içerisinde ayaklanma ve isyanlar başlatıp, bu toprakları tekrar Osmanlı topraklarına katma politikasını güden İttihat ve Terakki Cemiyeti, eğitim kadroları oluşturup, bunları bu topraklar üzerinde yaşayan eski tebaalara yaymak için kendi üyesi olan öğretmenleri, buralara yollamaya başlar. İşte bu andan itibaren Lefkoşa’daki tek İdadi Mektebi’ne Türkiye’den öğretmenler gelir.

Bunlar arasında, İdadi Müdürlüğünde, (sonradan Başvekil olan) Şemsettin Günaltay (1907-1909), (sonradan Askeri Lisesi ve İstanbul Kız Lisesi hocalıkları gibi Türkiye eğitimine de büyük hizmetleri geçen) Müçteba Öktem (1912-1924), Hikmet Ertaylan, Şevket Süreyya Aytaç ve (1906 yılının Eylül ayında Selanik’te kurulan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti kurucularından) Kazım Nami Duru’nun Kıbrıs’ta (1925-1928) öğretmenlik yapmaları dikkat çekicidir. Bu eğitimciler, Osmanlı Devleti’nin Anadolu tedrisatını aynen Kıbrıs okullarında tatbik etmişlerdir. Birinci Cihan Harbi sırasında bile, dolaylı yollardan Türkiye’den kitap getirtmişlerdi.

Kıbrıs’ta eğitimin tarihini araştırmış olan yazar W.W.Weir’ın 1948’de Larnaka’da Müderris M.Hulusi ile yaptığı görüşmeden öğrendiğine göre, “1909 devriminden önce bazı asiler Kıbrıs’a kaçıp, daha emin ve güvenlik içerisinde İngiliz İdaresi alında reform fikirlerini halka saçabilirlerdi. Bu adamlardan bir tanesi, Kıbrıs’ta öğretmen olmuş, fakat senenin sonunda arkadaşlarıyle birlikte, burada bulunan muhafazakar İngiliz taraflısı müslümanlar tarafından adadan kovulmuştu.” [79]

            İmamzade’nin anlattıklarından aktarmaya devam edelim:

“Şemsettin Günaltay, genç yaşlarda din eğitimi yapmış, daha sonra Avrupa’ya giderek tahsil görmüş ve öğretmen olarak göreve başlamıştı. Genç yaştan itibaren eli tabancalı bir İttihat ve Terakki militanı olan Günaltay, 1901 yılından sonra öğretmen olarak Kıbrıs’a gelmiş, İttihat ve Terakki Kulüplerini örgütlemiştir. Varlığından haberdar olan İngiliz Yönetimi, onu adadan sürgün etmiş, (Birinci Dünya Savaşı sırasında yine Şemsettin Günaltay, Doğu Cephelerinde bir asteğmen olarak İngilizlere esir düşmüştür.)

...(1905 İngiliz Maarif Yasasına göre) Adanın öğretmen ihtiyacı ilköğretimde ada imkanlarıyla karşılanmaya çalışılıyordu. Ortaöğretim müesseselerinde ise, Türkiye’den getirtilen öğretmenlerle destekleniyordu. Bu öğretmenler, Maarif Nezareti tarafından gönderilmekteydi. Kıbrıs Türk gençliğini yetiştirmek için bütün imkanlar kullanılıyordu. Bu arada öğretmenlerin İttihat ve Terakki ve ona bağlı Türk Ocağı yanlısı olması şartları aranıyordu.”[80]

1912-1925 yılları arasında Kıbrıs İdadisinde Müdürlük yapan Türkiyeli öğretmen Müçteba Öktem, o sıralarda Kıbrıs’taki siyasal durumu şöyle anlatmaktadır:

“Orada bulunduğum sırada, Türkler arasında bazı siyasi akımlar vardı. İrfancılar ve Müftücüler diye ayrılmışlardı. İrfan Bey Kıbrıs Evkaf Müdürü idi. İrfancılar İngilizci, Müftücüler de, sözde Osmanlı hükümetine tabi idi. Fakat aslında, o da İngilizlere mütemayil idi. (Bu zat, o zamanın Kıbrıs Müftüsü olan Hacı Hafız Ziyai Efendi idi.) Gerçek Türk milliyetçileri vardı, fakat ortada görünmüyorlardı. Bunlar, çoğu öğretmenlik yapmış kişilerdi. Sonradan Vilayet Baş Tercümanı olan Mithat Bey, sonradan SÖZ gazetesini çıkaran Remzi Bey, Tarakçı Rüştiye Mektebi Müdürü Selahattin Bey, önce memur sonra avukat olan Jön Türk Mehmet Rifat Bey, İlk mektep müdürü Niyazi Bey, yine Jön Türklere yardımları ile tanınmış Üzengicizade Tahsin Bey ve daha bir çokları bu gruptandı.

O zaman mahkemenin (Şer’iye Mahkemesinin) tam karşısında, Osmanlı Kıraathanesi vardı. Kıbrıslı aydınlar burada toplanır ve kendi aralarında tartışırlardı. Ben bazan aralarına karışır ve arabuluculuk yapmaya çalışırdım. Çoğunluk Müftücülerdeydi.” [81]

İTTİHAT VE TERAKKİ YANLISI DİĞER GAZETELER

1 Ekim 1906 tarihinde Hacı Mehmet Arif Efendi tarafından yayımlanmaya başlayan Sünuhat gazetesi, Osmanlı Devletine ve padişah Abdülhamit’e saygı duyan bir yayın politikası izlerken, 1908 devriminden sonra İttihat ve Terakki yanlısı bir tutumu benimsemişti. Ekonomik nedenlerle 3 Kasım 1912’de kapandığında son sayısı: 246 idi.

2 Mart 1912’de Bodamyalızade Mehmet Münir Bey’in sorumlu müdür ve imtiyaz sahibi olarak çıkarmaya başladığı haftalık Seyf gazetesi, İttihat ve Terakki Partisi’nin tutumunu benimsemiş olup, idareevi “Kıbrıs’ta Şer’iye Mahkemesi girişinde Hürriyet ve Terakki Kulübü bitişiğindeki özel daire” olarak verilmekteydi. Bu gazete de ekonomik nedenlerle 15 Haziran 1914’de –Sayı:112- kapandı.

MİLYALIZADE’NİN ANLATTIKLARI

Kıbrıslı Türk halkçı aydınlardan Tuzlalı M.Zeki Milyalızade, Kıbrıs Türk İşçi Teşkilatlarının 1948 yılında Lefkoşa’daki İpçi Hısarı Meydanı (Musalla)’da düzenlediği 29 Ekim kutlama töreninde yaptığı konuşmada, Türkiye Cumhuriyetini kuranları ve bu uğurda can verenleri anarken, şu anılarını aktarmaktaydı:

            “Müsaade ederseniz kısaca bu vatan fedailerinin Kıbrıs’ta geçirdikleri hayat sergüzeştlerinden biraz olsun, burada bahsedeyim. Dünyamı tanımaya başladığım sıralarda kendimi bu gurbetteki büyük Türk evlatlarının  arasında buldum. On altı yaşıma kadar bu büyük Türk evlatlarına yemek, meze ve hastalarına da sıcak süt taşırdım. Çünkü, babam rahmetli Milyalı Ahmet Lütfü Jon Türk dedikleri bu münevver, vatan yavrularını taparcasına sever ve gücünün yettiği kadar da onları kör ve kara taassuba karşı himaye ederdi. Ve o zamanlar yani tahminen elli ve elli beş sene evvel şimdiki Pallas sinemasının yakınındaki evlerinden birini bu hürriyet aşıklarının ikametine tahsis etmişti. Âlim ve fazıl bir şahıs olan Serezli Hoca Mühiddin 1897’de Türk-Yunan harbinde büyük yararlık gösteren suvari yüzbaşısı Saffet -bu yüzbaşı Kıbrıs’ta veremden öldü- Dr.Behaeddin, Dr.Galip, Vizeli Hoca Riza, Türkiyenin meşhur satirist şairi İzmirli Eşref, hâlâ Türkiyede hayatta olduğunu memnuniyetle haber aldığım Dr.Nihad Reşad ve daha bir çok tanınmış münevver Türk gençleri bize milli aşkı ve vatan muhabbetini terennüm ederlerken, Kıbrısta da Jon Türkler yetişmiye başlamış ve kara taassuble mücadele kızgın bir şekil almıştı.

            Bir zamanlar hoca Muhiddinin hayatı tehlikeye girmişti. Bu zata büyük kardeşim Yusuf ve arasıra da diğer kardeşim Eczacı Asım yoldaşlık ederlerdi. İşte böyle tehlikeli günlerde Kıbrıslılar arasında da hakiki fedailer yetişiyor ve ötede beride meydana gelen kavgalarda kâh yaralanır ve kâh yaralayıp kör taassubun kör aletleriyle döğüşüyorlardı; bunlar arasında ön safta hatırladıklarım İstanbullu Kadriye hanımın kocası Ahmet Remzi, Hafız Mülâzim, Akçalı Raif, Jon Rifat, kardeşim eczacı Asım ve sonraları bir çok Kıbrıslı münevver gençler mücadeleye katılmışlardır.

            Arkadaşlar,

            İftiharla söyliyebilirim ki biz Kıbrıs Türkleri elli senedenberi Anavatana karşı olan maddi ve manevi borçlarımızı ödemek için bütün varlığımızla çalıştık ve çalışacağız. Nasıl çalışmıyalım ki, bu akşam kutladığımız Cumhuriyetin kahraman evlatları bize tam manasiyle babalık ediyorlar ve bugün Anavatanda binlerle gençlerimiz tam bir sadakatle memleketi borçlarını ödiyorlar ve vatanlarına hizmet ederek hür ve saf bir hava içinde mesud yaşıyorlar.”[82]

(Bu çalışma ilk defa 19 Mart 2005 tarihinde Lefkoşa’daki Intercollege’de yer alan ve Kıbrıs Akademik Forumu (CAF) tarafından düzenlenen Birinci Tüm Kıbrıs Sosyal ve İnsan Bilimleri Konferansında okunmuştur.)

---

[1] Ahmet An, Kıbrıs’ın Yetiştirdiği Değerler (1782-1899), Ankara 2002, s.362

[2] Fadıl Niyazi Korkut, Hatıralar, Gazimağusa 2000, s.59

[3] A.An, agy, s.118

[4] F.N.Korkut, s.59

[5] F.N.Korkut, agy, s.59

[6] A. An, agy, s.128

[7] Ahmet Raik Çağlar, bkz. A.An, agy, 345

[8]  Bkz. Raik Çağlar, Eski Şeyler, Birlik Matbaası, Lefkoşa 1926

[9]  İlk yeri, şimdiki Evkaf binası karşısında, eskiden Arif Kûfi Eczanesi diye bilinen yerin yanındaki binaydı. Daha sonra Sarayönü’nde 1919’da yapılan ve bilahare Barclay’s Bank’ın kullandığı binaya taşınmıştı. (Günümüzde Vakıflar Bankası olarak kullanılıyor.)

[10] agy, s.59

[11] Ortam, 8 Nisan 1993

[12] Rolandos Katsiaounis, Kipriyagos Silogos’un 21 Mayıs 1879 tarihinde Lefkoşa’nın dört önemli kulübü olan Solon, Zenon, Omonia ve Elpis’in bir çatı altında birleşmesi ile oluştuğunu belirtmektedir. Bu kulübe sadece eşraftan seçkin kişiler üye olabilmekteydi. (Labour, Society and Politics in Cyprus, Nicosia 1996, s.78) Şubat 1891’de kurulan Agabi tu Lau (Halk Sevgisi) Kulübü ise, herkese açık bir kıraathane olup, 29 Aralık 1892’de ikinci tüzüğünü kabul etmiş ve bir de kütüphane kurma kararı almıştı.(s.164) Bu kulüb, Kipriagos Silogos’un aksine Yunanistan’ın bağımsızlık günü olan 25 Mart’ı kutlamaya başlamış, 1896’da da Liassidis yerine, milliyetçi Katalanos’u başkan seçmişti. (s.216)

[13] Kıbrıs’ta Basın Olayı (1878-1981), Ankara 1981, s.17

[14] A.An, agy, s.85

[15] C. Ünlü, agy, s.16

[16] Mehmet Remzi, Kıbrıs’ta Gazetenin Tarihçesi, Söz, 27 Temmuz 1933 

[17] C. Ünlü, agy, s.18 ve 22

[18] Mustafa Haşim Altan, Atatürk Devrimlerinin Kıbrıs Türk Toplumuna Yansıması, Ankara 1997, s.62

[19] agy, s.64-65

[20] Ödül belgesi için bkz. M.H.Altan, agy, s.68-69

[21] İngiliz Geçici İdaresi Devrinde Kıbrıs’ta Türk Gazeteciliği, Türk Kültürü, Ankara, Mart 1966, Sayı:471-472. Mir’at-ı Zaman gazetesinin 14 Şubat 1910 tarihli (Sayı:361) nüshasında belirtildiğine göre, Zaman gazetesini çıkaran Hacı Derviş Efendi, “Paşa” rütbesinin alınmasından sonra her bayram, paşa üniformasını giyerek, Ayasofya Camiine gitmekteydi. Gazete ayrıca, Hürriyet Kulübü’nün (Sünuhat?-A.An), Hacı Derviş Efendi’nin, rütbesinin alınmasını kendisi için bir şeref saydığını ve hürriyetin ilanı sonrasında Beyrut, Şam, İzmir, İstanbul ve Selanik’e olan seyahati esnasında olağanüstü saygı gördüğünü yazdığını belirtmekteydi.

[22] A.An, agy, s.157

[23] B.R.Özoran, agy

[24] A.An, agy, s.167

[25] Kıbrıs Postası, Yeni Yıl ve Ethem Önür Özel Sayısı, Ankara, Ocak 1980

[26] S.Ünlü, agy, s.23-25

[27] B.R. Özoran , agy

[28] S.Ünlü, agy, s.26-27

[29] B.R.Özoran, agy. Mehmet Demiryürek ise, Kıbrıs gazetesinin 11 Nisan 1898 tarihli (Sayı:290) nüshasının Osmanlı ülkesine girişinin yasaklandığını belgelemektedir. (Kıbrıs Türk Basını ve Türkiye Hükümetleri I (Osmanlı Dönemi) (1878-1910), Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Dergisi, Sayı:25-26, Mayıs-Kasım 2000. 

[30] The Young Turks in Opposition, Oxford University Press, 1985, s.109

[31] Mehmet Demiryürek, Kıbrıs Türk Basını ve Türkiye Hükümetleri (Osmanlı Dönemi), Ankara Üniversitesi,Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Dergisi, Mayıs-Kasım 2000, Sayı:25-26

[32] Vizeli Rıza bin Emin’in Lefkoşa’da yayımlanmış iki de kitabı bulunmaktadır: 1. Hakayık-ı Şer’iye (Rıza Bey’in dinsel konuları işleyen 8 makalesinden oluşan bu kitap, Mir’at-ı Zaman Matbaasında 1905’de basılmıştır.) 2. Mısır Ulema-ı Alâmından Esseyid Şeyh Reşit Rıza’nın yazdığı bu dini kitap, “Mütercimi: Vizeli Rıza İbn-i Emin” sunuşuyla 17sayfa Eski Türkçe, 11 sayfa da Arapça metin olarak 1906 yılında yine Mir’at-ı Zaman matbaasında basılmıştır.

[33] agy

[34] Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902), Cilt:1, İstanbul, 1985, s.342

[35] B.R.Özoran, agy

[36] Sina Akşin, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İstanbul, 1987, s.43

[37] Halkın Sesi, 12 Şubat 1952 ve 18 Ocak 1944

[38] Söz Gazetesi Sahibi Remzi Efendi’ye Açık Mektup, Birlik, 29 Ağustos 1924, Sayı:32-aktaran Harid Fedai, Eski Basınımızdan, Kıbrıs, 25 Aralık 2000

[39] aktaran Harid Fedai, Eski Basınımızdan, Kıbrıs, 5 Eylül 1993

[40] aktaran Harid Fedai, Larnaka’da bir tiyatro olayı, Yeni Kıbrıs, Ekim 1988 

[41] 30 Mart 1908

[42] 7 Aralık 1908

[43] 9 Mart 1908

[44] Mir’at-ı Zaman, 3 Ağustos 1908 ve 14 Eylül 1908

[45] A.An, agy, s. 342

[46] A.An, agy, s.380

[47] aktaran Harid Fedai, Eski Basınımızdan, Kıbrıs, 15 Mayıs 1993

[48] Lefkoşa, Birlik Matbaası, 1926, s.60 ve 63’den aktaran H.Fedai, 20. Yüzyılın başlarında Kıbrıs’ta yazın yaşamından bir örnek: Eski Şeyler, Yeni Kıbrıs, Ekim 1984

[49] agy, s.65-66

[50] Müsevvidzade Osman Cemal, bkz.A.An, agy, s.272

[51] A.An, agy, s.157

[52] A.An, agy, s.195

[53] M.Akif de bu konuda şöyle yazmaktadır: “Meşrutiyetin ilanı üzerine üstad Ahmet Raik Bey, Terakki Kulübü’nü açmıştı. Evkaf muvafıkları bu kulüpte, muhalifleri ise Hürriyet Kulübünde toplanmışlardı.” (Halkın Sesi, 24 Ocak 1953)

[54] aktaran Harid Fedai, Eski Basınımızdan, Kıbrıs, 8 Ağustos 1993

[55] A.An, agy, s.286

[56] agy

[57] aktaran H.Fedai, Eski Basınımızdan, Kıbrıs, 14 Ekim 1996

[58] A.An, agy, s.393

[59] F.N.Korkut, agy, s.63

[60] aktaran Harid Fedai, Eski Basınımızdan, Kıbrıs, 16 Şubat 1998

[61] aktaran Harid Fedai, Eski Basınımızdan, Kıbrıs, 26 Nisan 1999

[62] Kıbrıs Erkek Lisesi Mecmuası 1933-1934 Yıllığı

[63] Hüseyin Recai Turan’ın verdiği bilgi, Çağatay Hasan-Yücel Hatay, Kıbrıs Türk Sporu,  Kaynak Kültür ve   Araştırma Dergisi, Mart 1977, Sayı:2, s.67 

[64] agy

[65] aktaran Harid Fedai, Eski Basınımızdan, Kıbrıs, 8 Mart 1999 ve 6 Nisan 1998

[66] Birlik, 29 Ağustos 1924, Sayı:32

[67] F.N.Korkut, agy, s.63

[68] “Birlik Ocağı, 1 Kasım 1923 tarihinde Hürriyet ve Terakki Kulübünün yerini almış bir sosyal kuruluştur.” (Fadıl Niyazi, Söz gazetesi sahibi Remzi Efendi’ye Açık Mektup, Birlik, 29 Ağustos 1924, Sayı:32. Harid Fedai, Yeni Kıbrıs dergisinin Ekim 1986 tarihli nüshasında yer alan “Bir değinme: Kardeş Ocağı” başlıklı yazısında,  Birlik gazetesinin  31 Aralık 1927 tarihli (Sayı:198) nüshasında yer alan “Birlik Ocağında Ziyafet” başlıklı haberde, Fadıl Korkut’un Birlik Ocağı’nın 27 Aralık 1923’de kurulduğunu söylediğini belirtmektedir. Korkut’un konuşmasına  göre, Terakki Kulübü de, Adada gerçek anlamda kurulan ilk Türk kulübü olup, Birlik Ocağı da, Terakki Kulübü ile Hürriyet ve Terakki Kulüplerinin devamıdır.

[69] aktaran, Harid Fedai, Eski Basınımızdan, Kıbrıs, 11 Aralık 2000

[70] agy, 18 Aralık 2000

[71] Ortam, 8 Nisan 1993

[72]  Ortam, 12 Nisan 1993

[73] Yeni Kıbrıs dergisi, Ağustos-Eylül 1986

[74] agy

[75] agy

[76] A.An, agy, s.459

[77] Ulus Irkad, İttihat ve Terakki, Ortam, 10 Nisan 1993

[78] Ortam, 12 Nisan 1993

[79] Education in Cyprus, s.76

[80] Ortam, 13 Nisan 1993

[81] Prof. Dr. Derviş Manizade, Kıbrıs: Dün, Bugün, Yarın, İstanbul 1975, s.409-411

[82] Emekçi gazetesi, 2 Kasım 1948, Sayı:138