Ahmet An
Gerek Kıbrıs Rum Ortodoks
Kilisesi’nin Başpiskoposluğu ve manastırlarına ait kronikler, gerekse Osmanlı
dönemine ait el yazmaları konumuz dışında tutulacak olursa, basılmış kitap
olarak bir Kıbrıslının kaleme aldığı, Kıbrıs tarihini kaydeden ilk eser
Arhimandrit Kipriyanos tarafından, Rumca yazılan “İstoria hronologiki dis nisu”
(Adanın Kronolojik Tarihi) adlı eserdir. Osmanlı yönetimi altındaki Kıbrıs’ta
henüz basımevi olmadığı için, bu kitabın ilk basımı 1788 yılında Venedik’te
yapılmıştı.
İngilizlerin 1878’de Kıbrıs’ın
yönetimini devralmaları ardından, adada ilk basımevinin kurulması üzerine, Kıbrıs’ta basılan ilk kitap olarak Kipriyanos’un
sözü edilen eserinin Larnaka’da 1880’de gerçekleştirilen ikinci basımını
görürüz. (Bak. Ahmet An, Kıbrıs’ta yayımcılığın başlangıcı ve Kıbrıs Türk
Bibliyografyası (1878-1939), Yeni Kıbrıs, Ocak 1987)
Eski Türkçeyi çok iyi bilen bazı
Kıbrıslı Rum yazarların, Kıbrıs’taki İngiliz yönetiminin başlarında Kıbrıs Rum
gazetelerinde birçok türkolojik makale ve araştırmalar yayımladıkları
kaydedilmiştir. Kıbrıslı Rum tarihçi Kostas P.Kyrris, örnek olarak şu
makaleleri vermektedir:
Stasinos gazetesinin 22.12.1883
tarihli sayısında çıkan İ.K.Peristianis ile Naim Efendi’nin birlikte
hazırladıkları, Sultan Aziz’in, Sina Manastırı ile ilgili, 21 Sefer 1289
tarihli bir fermanının Rumca tercümesi.
Foni tis Kipru gazetesinin 13.1.1884 tarihli sayısında yayımlanan Chr.
Papadopulos’un “Adalara ait imtiyazlar hakkında” başlıklı makalesi. Bundan
sonraki yıllarda da İeron. K.Peristianis, K.Myrianthopulos, A.K.İndianos,
Loizos Filippu ve başkaları, Kıbrıs tarihiyle ilgili bazı Osmanlı belgelerini
Rumcaya çevirip Elefteria, İsotis, Foni dis Kipru gibi gazetelerde ve
dergilerde yayımlamışlardır. (Bak.Costas P.Kyrris, Peaceful Coexistence in
Cyprus under British Rule (1878-1959) and After Independence: An Outline,
Nicosia 1977, s.29-30)
Aslen Yunanlı olup Kıbrıs’ta bir
süre yaşamış olan Filios Zannetos’un, 1910-1912 yıllarında Larnaka’da
bastırdığı 3 ciltlik “Kıbrıs Adasının Tarihi” adlı eseri de anılmalıdır.
Yine Larnaka’da N.G.Kyriazis tarafından 1923 ile 1937
yılları arasında çıkarılan “Kipriaka Hronika” dergisi ile 1935’de yayımladığı
“Kıbrıs Bibliyografyası” önemli çalışmalardır. 1936 yılında Kıbrıslı Rumlar
tarafından kurulan “Kıbrıs Araştırmaları Derneği”nin yayın organı olan
“Kipriake Spude” dergisi de, adanın tarihi ile ilgili birçok makale
yayımlamıştır.
Cumhuriyet’in ilanı ardından,
1962’de kurulan Kıbrıs Araştırma Merkezi’nin 1965 yılından başlayarak günümüze
kadar yayımladığı 50’ye yakın kitap ve belge toplamı ile “Epeteris” adlı
yıllıklarından da söz edilmelidir. (Bak.Ahmet An, Kıbrıs’taki Araştırma
Merkezleri, Rum Kesimindeki Merkez, Yeni Kıbrıs, Aralık 1986)
Kıbrıslı
Türklerde tarih çalışmalarının geçmişi
Kıbrıslı Türkler tarafından
yapılan Kıbrıs tarihi ile ilgili tarih çalışmalarına gelince: Bu bölümde,
sadece kitaplaşmış çalışmalardan nicelik olarak, sadece isimlerini anarak söz
edeceğiz. Kitapların nitelik olarak,
içeriklerinin değerlendirilmesine gidilmeyecektir. Bu
değerlendirmelerimizin nerede yayımlandığına ilişkin bilgiler, parantez içinde
verilecektir.
Kıbrıslı Türkler tarafından adada
basılan ve Kıbrıs tarihiyle ilgili ilk Türkçe kitap, bir Osmanlı yazarı olan
Ziver Bey’in “Kıbrıs Tarihi” adlı eseridir. Mirat-ı Zaman gazetesi matbaasında
1895 yılında basılmış olan bu eser, Kıbrıs’ın tarihini anlatan ilk Osmanlı
kitabıdır. (Bak. Ahmet An, Kıbrıs'ta Türkçe Basılmış Kitaplar Listesi
(1878-1997), KKTC Milli Eğitim, Kültür, Gençlik ve Spor Bakanlığı Yayınları
No.41, Ankara 1997) Midilli doğumlu olan yazar, kitabın önsözünde, “Kıbrıs’ı
görmeden onun tarihini yazma durumunda kaldığı için” üzüntüsünü belirtmektedir.
100 sayfalık bu kitapta, eski çağlardan Lüzinyanlar devrinin sonuna kadar olan
dönem anlatılmakta olup, son başlık altında Kıbrıs’ı Osmanlılardan İngilizlere
devreden anlaşma, ana çizgileriyle özetlenmektedir. (Kitapla ilgili tanıtıcı
yazı için Bak. Harid Fedai, İlklerden bir kitap, Ziver Bey’in Kıbrıs Tarihi,
Yeni Kıbrıs, Eylül 1989 ve Harid Fedai, Ziver Bey'in Kimliği, Türk Bankası
Kültür-Sanat Dergisi, Sayı:11, Kasım 1992))
Bir Kıbrıslı Türk tarihçi tarafından yapılan ilk çalışma
1906 yılında Lefkoşa'daki Foni
dis Gipru Matbaasında 65 sayfalık "Muhtasar Kıbrıs Coğrafyası" adlı
bir tercüme çalışması yayımlanmış bulunan Kıbrıs Maarif Dairesi Ketebesinden
İbrahim Hakkı'nın 1920 yılında, Kıbrıs Mekatib-i İslamiyesi Müfettişi olarak,
Lise tarih muallimi Mustafa Mithat ile birlikte "Muhtasar Kıbrıs
Coğrafyası ve Muhtasar Kıbrıs Tarihi" adlı bir kitap yayımladığını
görürüz. Kitap, Kıbrıs'ta değil de, İstanbul'daki Orhaniye Matbaasında
bastırılmıştır. Tabi ve Naşiri: Tüccarzade İbrahim Hilmi, Mahalli tevzii:
Kıbrıs'da Leymosun kasabasında kitabcı Hasan Veli Efendi'dir. (Tanıtımı için
Bak. Harid Fedai, Söz gazetesi, 24-26 Kasım 1984)
1930'lu yıllara gelinceye kadar
herhangi bir tarih kitabının basıldığını saptayamadık. Yalnız 1926 yılında Lise
tarih öğretmeni Mustafa Mithat'ın "Muhtasar Kıbrıs Tarihi" adlı bir
kitabının Lefkoşa'da basıldığına ilişkin bir bilgi var. Bunun, aynı adla "Muhahhedat
Mecmuası Cilt:3-4"de yayımlanmış çalışmasının ayrı baskısı olduğu
sanılmaktadır.
İlk baskısı on yıl önce
İstanbul'da yapılan İbrahim Hakkı ve Mustafa Midhat'ın kitabının, 1930'da,
Lefkoşa'daki Birlik Matbaasında "Mekteplere mahsus Küçük Kıbrıs Coğrafyası
ve Küçük Kıbrıs Tarihi" adıyla (73 s.) M.Seyfi Kitabevi tarafından ikinci
basımı yapılır (25.2.1930.) Aynı eserin üçüncü basımı yine M.Seyfi tarafından
Lefkoşa'da gerçekleştirilir (2.10.1931)
Önemli bir saptama
Mustafa Mithat Bey’in eşi olan
Ulviye Hanım, 24 Ağustos 1935 tarihli Ses gazetesindeki bir makalesinde, o
yıllardaki tarih çalışmalarıyla ilgili olarak bize şu bilgileri vermektedir:
“İşittiğime göre Kıbrıs tarihinin Rum cemaatına ait olan
kültür kısmı tamamıyle mazbutmuş. Rumlar, kültür tarihlerini muhtelif eserlerle
tesbit etmişler ve gelecek nesillerin istifadesi için hazırlamışlar. Buna
mukabil Türkler şimdiye kadar bu mevzuu düşünmemişler bile! Zaten Kıbrıs
Türkleri Kıbrıs tarihinin her safhasını ihmal etmişler. Hani Kıbrısın bir
Edebiyat Tarihi? Hani bir İdare Tarihi? Umumi Tarihi bile bir mektep kitabından
ibaret.
Kültür Tarihimiz hakkında şimdiye
kadar yazılan yegane yazı, geçen sene Lise mecmuasında lisenin tarihine dair
yazılan kısa makaledir. Kültürümüzün beşiği olan ilk okullarımızın terakki
devirlerini gösteren bir makaleye çok ihtiyacımız var.”
Ulviye Hanım’ın sözünü ettiği
makale, eşi Mithat Bey’in “Kıbrıs Erkek
Lisesi Mecmuası, 1933-1934 Yıllığı”nda çıkan “Lisenin Tarihi” (s.107-127)
başlıklı yazısıdır. (Bak. Ahmet An, Kıbrıslı Türklerde Kimlik Araştırmalarının
Geçmişi, Yeni Düzen gazetesi, 26 Eylül 1994)
Birinci el kaynaklara dayanan ilk eser
Belki de bu boşluğu doldurmak amacıyla
olacak, 1939 yılında Lefkoşa’da yayımlanan yeni bir tarih çalışması, yine Erkek
Lisesi’nin tarih öğretmenlerinden olan Halil Fikret Alasya’nın “Kıbrıs Tarihi
(M.E.1450 - M.S. 1878) ve Belli Başlı Antikiteleri” adlı eseridir (174s.).
Osmanlı belgeleri ile Kıbrıs’taki Başpiskoposluk Arşivindeki Rumca belgeleri
kullanan ilk Kıbrıslı tarihçilerden biri olan Alasya, o sıralarda Lefkoşa’daki
Başpiskoposluk kütüphanecisi ve arşivcisi olan Konstantin Myrianthopulos’un
yardımıyla birçok belgeyi incelemiş ve onunla Osmanlı dönemiyle ilgili olarak
fikir alış-verişinde bulunmuştu. (Bak. C.P.Kyrris, agy)
Alasya daha sonra Kıbrıs’tan
Türkiye’ye göç etmişti. Türkiye’ye göç etmiş bir başka Kıbrıslı Türk olan İsmet
Konur, Denizli Lisesi’nde tarih öğretmenliği yaparken, 1938’de İstanbul’da
“Kıbrıs Türkleri” adında bir kitap yayımlamış (201s.) ve kitabın ilk 22
sayfasını, Kıbrıs’ın tarihine ayırmıştı. Ama yazarın Kıbrıs'taki yönetime
eleştirel yaklaşımı nedeniyle, kitabın adaya girişi yasaklanmıştı. 18 Ekim 1938
tarihli Söz gazetesinde konuyla ilgili şu haber yer almaktadır:
"Cuma günü neşredilen resmi
gazetede ilan edildiğine göre, Türkiye'de basılıb neşredilen "Kıbrıs
Türkleri" adındaki kitabın adamıza idhali kati surette yasak edilmiştir.
Polis idaresi bazı ticaretane ve müesseselerde araştırmalar yapmış fakat bu
kitabı bulamamıştır. Kitabın müellifi Denizli Tarih öğretmeni İsmet
Konur'dur."
Konur’un ikinci kitabı, 1946
yılında Adana’daki Seyhan Basımevi'nde yayımlanmış olup, “Kıbrıs Tarihi ve
Kıbrıs’taki Türk Eserleri” adını taşımaktadır (108s.) Bu kitabın Kıbrıs'taki
satışı ise engellenmemişti.
İlkokullar için tarih kitabı
İngiliz Sömürge Yönetimine bağlı
Kıbrıs Maarif Dairesi tarafından ilkokulların 5. ve 6. sınıfları için
hazırlanan ve Londra’daki Longmans and Green Co.Ltd’de resimlendirilerek,
1951'de bastırılan iki kitaplık bir tarih çalışması daha vardır. Reşat Kazım,
1952 yılında yayımlanan “Türk ve Kıbrıs Tarihi” isimli esere dair” başlıklı bir
makalesinde, bu kitapla ilgili olarak bize şu bilgileri vermektedir:
“Türk Tarihi" kısmı, bundan
4 yıl önce Vadili Başöğretmeni Osman Şakir ile müştereken
yazılmıştır...Hazırlarken dayandığımız tarihi materyal; büyük Türkolog Dr.Rıza
Nur’un 12 ciltlik Türk Tarihi ile Türk Tarih Kurumu’nun yayınladığı 4 ciltlik
Tarih kitapları olmuştur...Kıbrıs Tarihi’ni zamanın Maarif Müdürü Mr.Sims
yazmıştır.” (Halkın Sesi, 10 Aralık 1952)
İlkokul öğretmeni olan Fikri
Karayel de, “Halk ve Çocuklara Resimli Kıbrıs Tarih Bilgisi” adlı kitabını 1951'de Lefkoşa’daki Bozkurt Basımevinde
bastırmıştır.
Federasyonun sonuçsuz kalan girişimi
1957 yılı sonuna gelindiğinde,
Kıbrıs Türk Kurumları Federasyonu’nun “Kıbrıs Türklerinin Sosyal Tarihi” adı
altında Türkçe ve İngilizce bir kitap yayımlamak fikrinde olduğunu öğreniyoruz.
Federasyon tarafından yayımlanan konuyla ilgili bir duyuruda şöyle denmekteydi:
“Kıbrıs Türk Kurumları Federasyonu, “Kıbrıs Türklerinin
Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Gelişmesi” ismi altında Türkçe ve İngilizce bir
kitap yayınlamak fikrindedir...1878’den bu güne kadar sosyal, ekonomik ve
kültürel hamlelerimiz nelerdir; bugünkü duruma karşı dün nasıldı? Her Kıbrıs
Türkü bu sahalardaki gelişme tarihçesini bilmelidir. Kıbrıs Türklerini tetkik
etmek isteyen ecnebilere bugünkü gelişmenin hangi şartlar altında elde
edildiğini gösterebilmeliyiz... Sosyal Tarihi yazılmamış hiçbir cemaat tasavvur
edilemez. Münevverlerimizin yardımı ile bu büyük boşluğu doldurmağa çalışmak
Federasyonun bir vazifesidir. Yardımlarınıza muhtacız. Yazılar Türkçe veya
İngilizce gönderilebilir. Elinizde Kıbrıs Türklüğü hakkında yazılmış kitap veya
broşürler varsa, bunları lütfen Federasyon Sekreterliğine gönderiniz. Lazım
gelen malumat alındıktan sonra size kitap veya broşürünüzü iade etmeği taahhüt
ediyoruz.” Duyuruda devamla, bu şekilde hazırlanacak kitabın, yayımlandıktan
sonra, federasyon yararına satışa çıkarılacağı belirtilmekte ve başvuruların
yapılacağı adres verilmekteydi. (Bozkurt, 9 Kasım 1957)
Bu duyurudan üç ay sonra yapılan
“25 Kıbrıs Liralık anketin neticesi” başlıklı bir başka açıklamadan ise şu
bilgileri elde ediyoruz:
“Pek değerli doktorumuz Dr.Tahsin
Gözmen’in göndermiş olduğu yazı muhteviyatı ve uzunluğu dolayısıyle
hazırlanmakta olan Sosyal Tarihimiz’e ayrılmıştır. Esaslı bir tetkik ve uzun
bir tecrübeye dayanan bu yazıyı “SOSYAL TARİH”imizde bekleyiniz.”
Yine K.T.Kurumları Federasyonu
tarafından “Yarına Doğru” adlı bir eserin yayımlanmak üzere olduğu bu gazete
haberinde şöyle duyurulmaktadır:
“Bu eser Kıbrıs Türklüğünün
sosyal, kültürel ve ekonomik kalkınma davasını ilgilendiren yazıları ihtiva
ederek, Kıbrıs’ın her köşesinde Federasyon yararına satışa arzolunacak,
Türkiye’nin bütün şehirlerine, ticaret odalarına ve konsolosluklara gönderilecektir.”
(Halkın Sesi, 20 Şubat 1958)
Ne yazık ki her iki eser de
basılamamış, yapılan hazırlık çalışmalarının akibeti hakkında da herhangi
bir bilgi elde edilememiştir.
1950’li yılların sonunda basılan
bir başka tarih çalışması, o sıralarda Mağusa’daki Namık Kemal Lisesi’nde görev
yapmakta olan Türkiyeli tarih öğretmeni Hüseyin Metin’e aittir. “Kıbrıs
Tarihine Toplu Bir Bakış” adlı bu kitap (244s.) Lefkoşa’da K.T.Kurumları
Federasyonu tarafından 1959’da bastırılmıştır. Yazar, kendisiyle yapılan bir söyleşide,
Kıbrıslı Türkler hakkındaki çalışmalarına, 1956’da Kıbrıs’a tayin edilmezden
önce, Adana’da başladığını ve 34 ay süreyle Ankara’daki Milli Kütüphane’de
çalıştığını belirtmekteydi. (Nacak, 6 Kasım 1959)
Cumhuriyet dönemindeki tarih çalışmaları
Kıbrıs Cumhuriyeti’nin ilan
edildiği 1960 yılında ise, Atatürk Enstitüsü tarih öğretmeni Ahmet
C.Gazioğlu’nun “İngiliz İdaresinde Kıbrıs-Statü ve Anayasa Meseleleri
(1878-1960)” adlı çalışması yayımlanmıştır. İstanbul’da basılan bu kitap
(320s.), uzun yıllar konusunda yazılmış tek kaynak kitap olarak kalmıştır.
Kitabın önsözünde “ileride çıkacak ikinci ciltte “Enosis Mücadeleleri ve
Türklerin Tepkileri” ve üçüncü ciltte de “Ekonomik, Sosyal ve Kültürel
Gelişmeler”in inceleneceği duyurulmuş olmasına karşın, ikinci cilt ancak 36 yıl
sonra yayımlanabilecektir.
Kıbrıs Türk Cemaat Meclisi’nin
Basın İrtibat Bürosu Yayınları adı altında 1961-62 ve 63 yıllarında teksir
olarak yayımlanan Kutlu Adalı’’nın üç adet “Köy Raporları” ile 1963’de
yayımladığı “Dağarcık- Geçtiğim Köylerden Notlar” adlı kitabı, Kıbrıslı
Türklerin köy yaşamı ve köylerinin tarihsel geçmişi üzerine değerli çalışmalar
olmuşlardır.
Bir de Türk Maarif Dairesince
görevlendirilen özel bir komisyon tarafından hazırlanmış olan “Kıbrıs Tarihi
Notları I-II-III” başlıklı ve 1962 yılında teksir halinde yayımlanmış bir tarih
çalışması daha yapılmıştır. Ama bu metinler, öğrenemediğimiz nedenlerle
okullarda okutulmamıştır.
1959 yılında “Türk Tarihi İçinde
Kıbrıs” başlıklı bir kitap yayımlama kararı almış olan Türk Tarih Kurumu’nun, 7
Nisan 1961’de, “Kıbrıs’ın objektif bir tarihini yazmak için incelemelerde
bulunmak üzere” bir profesörler heyetiyle Kıbrıs’a geleceğine ilişkin haberi
basından öğreniyoruz. Heyette şu profesörler var: Şinasi Altındağ, Halil
İnalcık, Tayyip Gökbilgin, Bekir Sıtkı Baykal ve Kurum Asbaşkanı Faik Reşit
Unat (Bozkurt, 31 Mart 1961).
16 Nisan 1961 günü, sözü edilen heyet adadan ayrılmazdan
önce, Lefkoşa’da yapılan bir toplantıda “Kıbrıs’taki 350 yıllık Türk idaresiyle
ilgili belgeleri değerlendirmek amacıyla” bir Kıbrıs Türk Tarih Kurumu’nun
kurulması için kurucu heyet seçilir (Bozkurt,17 Nisan 1961).
Kıbrıs
Türk Tarih Kurumu’nun kurulması
2 Temmuz 1961’de ise “Tarihimize
ait kaynakları inceleyip yayımlayacak olan Kıbrıs Türk Tarih Kurumu” resmen
kurulur. İlk Yönetim Kurulu şu kişilerden oluşturulur: Nazım Ali İleri
(Başkan), Ali Süha ve Vergi Halil Bedevi (Başkan Yardımcıları), Kemal Durmuş
(Genel Sekreter), M. Naim Aytaçoğlu (Sayman), Fikri Karayel ve H. Zihni
İmamoğlu (faal üyeler). Denetleme Kurulu: Hizber Hikmet, Göral Mustafa, Özer
Kutbittin. Haysiyet Divanı: Zeki Gündüz, Ali Haydar, İbrahim Necmi. (Bozkurt, 3
Temmuz 1961)
Türk Tarih Kurumu Heyeti
üyelerinden olan Prof. Halil İnalcık, Kıbrıs Türk Tarih Kurumu’nun faaliyet
konuları olarak şunları belirleyip önermişti:
“1. Kıbrıs Türk Müze ve
Kütüphanesi’nin kurulması, 2. Ada üzerinde Türk devri eserlerinin tesbiti ve
muhafazası, 3. Yazılı kayıtların aranması, tesbiti ve muhafaza altına alınması,
4. Derneğin yılda bir defa bir dergi çıkarması.” (Halkın Sesi, 10 Mayıs 1961)
Prof. İnalcık şöyle demekteydi:
“Kıbrıs’taki konferansımda da söylediğim gibi, Kıbrıs’taki kadı tutanakları
yardımı ile Kıbrıs tarihini bütün teferruatı ile meydana çıkarmak mümkündür.
Fakat bunun için uzun çalışma gerektir. Ben bu çalışmayı Kıbrıs Türklerinin
genç tarihçilerinden bekliyorum.” (Nacak, 5 Mayıs 1961)
Ancak Kıbrıs Türk Tarih Kurumu, bir tabela örgütü
olmanın ötesine geçemez. Türk Tarih Kurumu da sonraki yıllarda Kıbrıs sorununun
yeniden alevlenmesine karşın, herhangi ciddi bir eser ortaya koyamaz.
Kıbrıs Türk Tarih Kurumun ilk
yayını olarak Aralık 1965’de yayımlanan (Ocak ve Mayıs 1966’da 2. ve 3.
baskılarını yapmıştır) ve dönemin Kurum Başkanı olan lise tarih öğretmeni Vergi
H.Bedevi’nin “Başlangıçtan zamanımıza kadar Kıbrıs Tarihi” adlı ders kitabı
(226s.), bu kurumdan günümüze kalan tek adı anılmaya değer eserdir. Kitabın
arka kapağındaki tanıtma yazısında şöyle denmektedir: “Kıbrıs Türk Tarih Kurumu
dilimizde, tarih ve arkeolojinin bugünkü durumuna göre yazılmış, objektif bir
Kıbrıs Tarihinin bulunmamasından dolayı her gün daha ziyade duyulan eksikliği,
bu eserle kısmen olsun karşılamak ve üzerinde yaşadığımız bu toprakların
tarihini yabancı tarihçilerin inhisarından kurtarmak imkanını bulmanın
bahtiyarlığı içindedir...Kıbrıs Tarihi, bu adanın mazisini Türk gençlerinin
önüne sermek suretiyle, onların bugünün olaylarını gerçek yönleriyle
kavramalarına da yardımcı olacaktır.”
1969 yılında yayımlanmış olan
öğretmen Hasan Behçet’in “Kıbrıs Türk Maarif Tarihi (1571-1968)” adlı çalışması
ise (330s.), konusunda tek eser olmayı sürdürmektedir.
İlk
Kiproloji Kongresi
Yine 1969 yılı içinde,
Lefkoşa’da, Kıbrıslı Rumlar tarafından düzenlenen Milletlerarası Birinci Kıbrıs
Tetkikleri Kongresi, 14-19 Nisan 1969 tarihlerinde toplanır. Kongreye, çeşitli
ülkelerden bilim adamları yanında, 11 Türkiyeli, 8 de Kıbrıslı Türk bildiri
sunarlar. Bunlardan H. Fikret Alasya ile Beria R. Özoran Türkiye’de yaşamakta
olan Kıbrıslılardır. Diğer Kıbrıslı Türkler ise şunlardır: Vergi H. Bedevi, M. Zeka,
M. Kemal Dizdar, Ali Süha, Hakkı M. Atun ve Cevdet Çağdaş. Ama sunulan
bildiriler, ancak 1971 yılında, Ankara’da, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü
tarafından “Türk Heyeti Tebliğleri” adı altında yayımlanabilecektir.
Şeriye Sicilleri Önemli
1960 yılındaki kendi mezuniyet
tezinin konusu da “Kıbrıs Şeriye Sicilleri” olan Vergi H. Bedevi,
Milletlerarası Birinci Kıbrıs Tetkikleri Kongresi’ne sunduğu bildiride, “Kıbrıs
Şeri Mahkeme Sicilleri Üzerine Araştırmalar”ını aktarmış ve “yaptığı
çalışmaların bütününün, yakın bir gelecekte, Kıbrıs Türk Tarih Kurumu
tarafından yayınlanacağını” duyurmuştu (agy. s.148).
Kıbrıs Kadılığında bulunan 1580
ile 1888 arası döneme ait 54 defter üzerinde yapılan Bedevi’nin bu çalışması
henüz yayımlanıp, gün ışığına çıkamamıştır. Oysa yukarıda Prof.Halil İnalcık’ın
da belirttiği gibi, Kıbrıs’taki Osmanlı dönemine ait geniş bilgiler bu
kaynaklardan elde edilebilirdi. Bu işi daha sonraki yıllarda gerçekleştirmek,
Alman tarihçi J.Merkelbach, Die Protokolle des Kadıamtes Nikosia aus den Jahren
1105/06 (1693-1695), 475s., Frankfurt/Main 1991) ile Amerikan tarihçi Ronald C.
Jennings’e (Christian and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World
1571-1640, 429s.,New York 1993) kısmet olacaktır. Ama ne yazık ki bu eserler
dahi Türkçeye henüz
kazandırılmamışlardır.
Türkiyeli bir tarih araştırmacısı
olan Kemal Çiçek tarafından 1992 yılında
Birmingham Üniversitesi'nde doktora tezi olarak İngilizce hazırlanan
"1110/39 (1698-1726) yıllarında Kıbrıs Şeri Mahkeme Sicillerinde Zimmiler"
başlıklı çalışma kitap olarak basılmadığından inceleyemedik, ama bu çalışma
üzerine bina edildiği anlaşılan "Osmanlılar Zamanında Kıbrıs'ta Türk
Adaleti ve Rumlar" konulu bir propaganda çalışması, Ankara'da
yayımlanmakta olan Kıbrıs Türk Kültür Derneği'nin Genel Merkez Yayını
"Kıbrıs Mektubu"nda yayımlanmıştır. (Temmuz 1995-Mayıs 1996)
Kavanin Meclisi Tutanakları da taranmalı
İngiliz dönemine ait Kavanin
Meclisi Tutanakları da Kıbrıslı Türkler açısından henüz araştırılmamıştır.
“Kıbrıs Türk Lideriğinin Oluşması 1900-1942” konulu tarih araştırmam sırasında,
bu tutanaklardan da yararlanarak iki değerli kitap hazırlamış olan Kıbrıslı Rum
tarihçi George S. Georghallidis’in bu çalışmalarından, çok yararlandığımı
burada belirtmek isterim. (A Political and Administrative History of Cyprus,
1918-1926, With a Survey of the Foundations of British Rule, Nicosia 1979 ve
Cyprus and the Governorship of Sir Ronald Storrs: The Causes of the 1931
Crisis, Nicosia 1985)
Tarih
araştırmaları şovenizmin hizmetinde
1970’li yıllara gelindiğinde
Vergi Bedevi Londra’ya yerleşmiş, yerine Kıbrıs Türk Kurumu Başkanı olarak
Vehbi Zeki Serter gelmiştir. Onun 1970 yılında yayımlanan “Orta dereceli
okullar için Kıbrıs Tarihi” kitabı çeyrek yüzyıllık bir dönem için ders kitabı
olarak binlerce adet basılıp, okullarda satılacak ve genç nesillerin tarih
bilgisini şoven bir şekilde
oluşturacaktır. Bu çerçevede, yine Serter’in “Kıbrıs Türk Mücadele Tarihi” adlı
üç kitaplık tarih çalışması yayımlanır: 1878-1959 dönemini işleyen Cilt:1
(171s.) ile 1959-1963 dönemini işleyen Cilt:2 (143s.) 1973’de, 1963-1975
dönemini işleyen Cilt:3 (160s.) de 1975’de basılır. Bilahare Vehbi Zeki Serter,
bu üç kitabı Ozan Zeki Fikret ile birlikte, Lise 1, 2 ve 3. sınıflar için
kısaltarak “Kıbrıs Türk Mücadele Tarihi (1878-1981) adı altında 1982’de yeniden
yayımlar (104s.). Bu kitapların içerik açısından eleştirisi, 27-30 Nisan 1994
tarihleri arasında Almanya’nın Braunschweig kentinde düzenlenen “Kıbrıs’ta Ders
Kitapları-Ders Kitaplarında Kıbrıs” konulu uluslararası bir konferansa
sunduğumuz bildiride yer aldığı için burada değinilmeyecektir. (Bak. The Cyprus
Review, Spring 1994, No.1 ve konferansla ilgili özet bilgiler için Bak.
Südosteuropa Mitteilungen Nr.4/1994, s.356-361)
1980’li
yıllarda yapılan çalışmalar
1980’li yıllar içinde Kıbrıslı
Türkler tarafından yapılan tarih çalışmalarının yayımlandığı kitaplar ise şunlardır:
Mustafa Haşim Altan’ın iki
ciltlik “Belgelerle Kıbrıs Türk Vakıflar Tarihi” (671+683s., 1987) adlı
çalışması. (Bu kitabın eleştirisi için Bak. Ahmet An, Araştırma kitaplarımız
bilimsellikten uzak, Ortam Sanat Eki, 8 Haziran 1988) Servet Sami Dedeçay’ın
Lefkoşa Özel Türk Üniversitesi Yayınları adı altında yayımladığı 6 kitap, Bener
Hakkı Hakeri’nin yayımladığı 2 kitap, Haşmet M.Gürkan’ın gazete ve dergi
yazılarından oluşturduğu 4 kitabı ve Harid Fedai, Sabahattin İsmail, Ali Nesim
ve diğer araştırmacıların 1986 yılından itibaren KKTC Milli Eğitim ve Kültür
Bakanlığı Yayınları dizisinden yayımladıkları kitaplar burada anılabilir. Altay
Sayıl’ın 1984 ve 1985’de iki basımı yapılan “Kıbrıs Polis Tarihi” (294s.) adlı
kitabı ve diğer çalışmaları da tarih araştırmaları arasında yer alır.
Arif Hasan Tahsin’in Söz
gazetesindeki “Aynı yolu yürüyenler farklı yere varamazlar” adlı yakın
tarihimize yönelik çalışması, 1988 ve 1989 yıllarında iki cilt halinde
kitaplaştı ve büyük ilgi gördü. (351s.+752s.)
Aynı yıllarda Neriman Cahit, “Kıbrıs Türk Öğretmenler Sendikası Mücadele
Tarihi”ni yine 2 cilt halinde derledi ve
KTÖS yayını olarak basıldı (780s.)
Bu dönem içinde tarih
çalışmalarının yayımlandığı bir dergi olarak Ahmet C.Gazioğlu’nun çıkardığı
aylık Yeni Kıbrıs dergisinden de söz etmek gerekir. Nisan 1977 ile Ekim 1978
tarihleri arasında 10 sayısı çıkan bu dergi, daha sonra Ekim 1984’den Aralık 1993’e kadar düzenli olarak
yayımlanmış ve içinde yakın geçmişimize
ilişkin birçok araştırma yazısı yayımlanmıştı. Günlük gazetelerde de yazıları
yayımlanan Sabahattin İsmail, Haşmet M. Gürkan, Harid Fedai ve Ahmet An’ın
araştırma yazıları bu çerçevede önemli işlevler görmüş ve tarihimize ilginin
artmasına yol açmıştır. Yeni Kıbrıs dergisinin özellikle 1990 yılından itibaren
yoğun siyasal propagandaya yönelmesi, tarihsel içeriğini sağlayan yazarlarını
yitirmesine yol açmış ve Ekim-Aralık 1993 tarihli son sayısıyla yayımına son
vermiştir.
Son yayınlar
Derginin kapanmasından bir süre
önce Cumhurbaşkanlığı danışmanı olan Ahmet C. Gazioğlu, 1990 yılında “The Turks
in Cyprus -A Province of the Ottoman Empire (1571-1878) adlı kitabını (380s.)
Londra’da bastırmış, Türkçesini de 1994’de
“Kıbrıs’ta Türkler (1570-1878) 308 yıllık Türk dönemine yeni bir bakış”
adı altında Lefkoşa’da yayımlamıştır. (Bu kitapların değerlendirmesi için
sırasıyla Bak. Yeni Düzen, 24 Ocak 1991 ve 23 Mayıs 1994)
Gazioğlu’nun son çalışması,
“İngiliz Yönetiminde Kıbrıs II (1878-1952) Enosis Çemberinde Türkler, Bugünlere
Gelmek Kolay Olmadı” adı altında 1996’da İstanbul’da basıldı. Yukarıda sözü
edilen I. ciltten 36 yıl sonra yayımlanabilmiştir. (Değerlendirmesi için
Bak.Yeni Düzen, 20 Haziran 1996)
Resmi tarihçi Ahmet Gazioğlu 1995
yılında bir de, Lise 1. sınıflar için “Kıbrıs Türk Tarihi- Türk Dönemi
(1570-1878)”adlı ders kitabı yayımlamıştır. Gazioğlu’nun “İngiliz Yönetiminde
Kıbrıs” dizisinin 3. kitabının da yayıma hazırlanmakta olduğunu öğrenmiş
bulunuyorum. Yine 1995'de, KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı yayını olarak
bastırılan ve Ortaokulların 1,2 ve 3. sınıflarında okutulmak üzere Hüdaverdi
Öncan, Zekeriya Özdemir ve Nilgün Orhon Sağduyu tarafından hazırlanan “Kıbrıs
Tarihi MÖ 7000-MS 1983”adlı çalışma da yayımlanmıştır (223s.) İsmini vereceğimiz
bir diğer tarih çalışması Dr.Nazım Beratlı tarafından hazırlanan “Kıbrıslı
Türklerin Tarihi” adını taşımaktadır. (Cilt:1, 252s., 1993 ve Cilt:2, 244s.,
1995, 1.ciltle ilgili eleştirilerimiz için Bak. Alternatif Yazın, Sayı:6,
Mart-Nisan 1994)
Resmi tarih dışındaki çalışmalar
Daha çok Kıbrıs Türk liderliğinin
ayrılıkçı politikalarına destek vermek amacıyla yayımlanan Tarih kitapları
dışında, yeni kitaplar da yayımlanmaya başlamıştır. Bu bağlamda, 1996 yılında
Lefkoşa'daki Galeri Kültür tarafından kitap olarak yayımlanan benim “Kıbrıs’ta
Fırtınalı Yıllar 1942-1962” başlıklı bir
tarih çalışmamdan söz edilebilir (175s.). 1997'de de “Dinsel Toplumdan Ulusal
Topluma Geçiş Süreci-Kıbrıs Türk Liderliğinin Oluşması 1900-1942” konulu ve
birinci kitabı bütünleyen çalışmam aynı yayınevi tarafından yayımlanmıştır
(286s.).Yine 1997 yılı içinde Mez-Koop Bankası Kültür yayını olarak “Osmanlı
Döneminde Kıbrıs’ta görülen İsyan Hareketleri ve İngiliz Döneminde Kıbrıs’ta
İki Ana Etnik-Ulusal Toplumun Temsiliyet Mücadelesi” adlı Sir George Hill'den
derleme-çeviri çalışmalarım yayımlanmıştır (124s.). Harid Fedai ile birlikte
hazırlamakta olduğumuz “Kıbrıs Basın Tarihi”nin kaynak tarama çalışmaları
bitmak üzeredir.
Mehmet Hüseyin Ateşin’in
“Kıbrıs’ta İslami Kimlik Davası” adlı çalışması 1996 yılında İstanbul’daki
Marifet Yayınlarının Kıbrıs Dizisi’nde 1. kitap olarak yayımlanmıştır.
(Değerlendirmesi için Bak. Ahmet An, Kıbrıs Türk Toplumunda Dinin Yeri, Kıbrıslı dergisi, Sayı:14, 27 Eylül 1996)
Aynı yıl içinde, dizinin 2. kitabı olarak, Hizber Hikmetağalar’ın Kıbrıs
gazetesinde yayımlanmış makalelerinden oluşan, “Lefkoşa’da Semtler ve Anılar”ın
1. cildi çıkmıştır. Ateşin, ilk kitabının devamı olarak nitelendirilebilecek
olan "Dr.Fazıl Küçük ve Şeyh Nazım
Kıbrısi : Kıbrıs'ta Türklük ve Müslümanlık Kimliğinin Şahsiyet Bulma
Mücadelesinde Etkin İki Odak" başlıklı ikinci kitabını yine Marifet
yayınlarının Kıbrıs Dizisi'nin 3. kitabı olarak 1997 yılı içinde yayımlamıştır.
(Değerlendirmesi için Bak. Ahmet An, 2000'li Yıllarda Din ve Toplum, Kıbrıslı
dergisi, Sayı:28, Aralık 1997)
Bu arada Özker Yaşın'ın İstanbul'da yaşamakta olan Kıbrıslı Türk
avukat Nevzat Karagil'in anılarını kaleme aldığı "Nevzat ve Ben" adlı
kitabının 1. cildi yayımlandı (848s.) Kıbrıs meselesinin TC yetkililerine nasıl
benimsetildiğinin ilginç öyküsünü anlatan bu kitap, 1997 yılı sonunda
İstanbul'da Yeşilada Yayınları tarafından yayımlanmıştır. 1997 yılı içinde
yayımlanan bir başka tarih kitabı, Ulus Irkad'ın "Kıbrıs Türk Eğitiminde
Tarihsel Gelişmeler" adlı çalışmasıdır. (106s.)
Kıbrıs’ta genç kuşaklara tarih
bilinci kazandırma yolunda büyük katkılarda bulunmuş olan ve 5 yıl önce
yitirdiğimiz Haşmet M.Gürkan arkadaşımızın kitaplaşmış üç tarih çalışmasının,
1996 yılında Galeri Kültür Yayınları tarafından “Toplu Eserleri” dizisinde yeni
basımlarının yapılmış olması sevindiricidir. 1996'da, faili meçhul kalan
siyasal bir cinayet sonucu yitirdiğimiz Kutlu Adalı arkadaşımızın siyasal
geçmişimize ilişkin anılarını kaleme aldığı makaleleri ile diğer tarih
çalışmalarının da bir an önce kitaplaşmasını diliyoruz.
(Üniversite Temsilciler Konseyi -ÜTK- tarafından
düzenlenen “Genç Kıbrıslı Günleri” çerçevesinde, 7 Şubat 1997 akşamı Lefkoşa’da
Atatürk Kültür Merkezi’nde yapılan toplantıda okunmuştur. Daha sonra, İstanbul’da
“Tarih ve Toplum” dergisinin Haziran 1998 tarihli (Sayı: 174) nüshasında
yayımlanmıştır.)
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder